Çığ Güvenliği için Temel Bilgiler

Yazar: Buck TİLTON

Çeviri: Selahattin GÜNEN

Çığ Güvenliği İçin Temel Bilgiler

© 1992, by Buck TİLTON The Basic Essentials of Avalanche Safety

© 1992, by Buck TİLTON

Kitabın Türkçe yayın hakları GEVEN Yayınları’na aittir. Ticari olarak kullanılmaması kaydıyla ve Buck TİLTON’un izniyle Selahattin GÜNEN tarafından çevirisi yapılmıştır.

Seri Temel Gerekli Seriler

Çizen: Marc Bohne

Baskı Resimli

Yayıncı Globe Pequot Press, Birinci Baskı - 1 Ağustos 1992

ISBN 093480284X, 9780934802840

Uzunluk 57 sayfa

Çeviren Selahattin GÜNEN - 2008

Yazar Hakkında

Buck Tilton 1948 yılında Amerika’nın Güney Karolina Eyaletinde doğmuştur. “Vahşi Doğa Tıp Enstitüsü’nün” kurucusudur. Merkez Wayoming Koleji İngilizce Bölümünde tam zamanlı olarak profesörlüğüne devam etmektedir. Yaptığı çalışmaları nedeniyle, iki “Üstün Öğretim Üyesi Ödülü”, “Vahşi Doğa Eğitim Kupasında” “Paul Petzoldt Mükemmellik Ödülü” ve vahşi doğada tıbba katkılarından dolayı “Warren Bowman” Ödülü kazanmıştır. Bugüne kadar üç düzineden fazla kitabı basıldı. Öğrencilerine, vahşi doğaya ve ailesine zaman ayırmayı ve yazmayı seviyor.

Kitap Hakkında

Elinizdeki kitap Amerikalı yazar Buck Tilton tarafından 1992 yılında basımı yapılan ve 12 kitaplık “doğada yaşam konulu serinin” bir parçasıdır. Bu kitapta aşağıdaki konular hakkında temel bilgiler verilmiştir. Kar koşulları ya da mevsim nedeniyle tehdit oluşturma potansiyeli olan bir olayı nasıl öngörebileceğimizi ve önleyebileceğimizi bilmek önemlidir. Potansiyel tehlikenin alanlarını belirleyin. Kar tanelerinin anatomisini öğrenin. Potansiyel risk oluşturan arazi ve hava koşullarını yorumlayın. Doğaya seyahatlerinizde bu tehlikeleri değerlendirin. Ekibiniz için güvenli bir rota bulun. Kazazedeyi kar altında aramak ve kurtarmak için gerekli güvenlik ekipmanlarını yanınızda taşıyın. Çığa yakalanırsanız ne yapacağınızı bilin. Çığ güvenliğinin de ötesinde, doğada yaşam için diğer gerekli bilgileri ve kaynakları takip edin

Bu kitabın Türkçe çevirisi, 11-02-2006 tarihinde bir çığ kazasında kaybettiğimiz dostlarımız Nilgün ACAR, Bahar URAL, Zümrüt IŞIK ve Soner KOLÇAK’a ithaf edilir...

İÇİNDEKİLER

BÖLÜM 1 - KAR VE TEHLİKE.............................................................................................................................................6

BÖLÜM 2 - KARI TANIMAK ..........................................................................................................10

Kar Metamorfozu ( Başkalaşımı)....................................................................................................11

Kar Mekaniği...................................................................................................................................13

Özet.................................................................................................................................................14

BÖLÜM 3 - ARAZİ YAPISINI DEĞERLENDİRME..........................................................................................................................15

a) Eğimin Profili................................................................................................................................................15

b) Eğimin Dikliği..............................................................................................................................16

c) Eğimdeki Düzensizlikler...................................................................................................................................18

d) Yamaç Yüzeyi ..............................................................................................................................19

e) Yamacın Bakış Yönü ( Konumu)..................................................................................................21

Geçmişten İzler...............................................................................................................................21

Özet.................................................................................................................................................19

BÖLÜM 4 - HAVA DURUMU.........................................................................................................................................23

Kar Yağışı ..........................................................................................................................................................25

Rüzgâr..............................................................................................................................................26

Sıcaklık.............................................................................................................................................27

Özet.................................................................................................................................................27

BÖLÜM 5 - TEHLİKEYİ DEĞERLENDİRME ..................................................................................28

A - Doğrudan Gözlem Yöntemi............................................................................................................................................28

Baton Testi.......................................................................................................................................29

Kürek Testi ......................................................................................................................................31

B - Kar Kesitinden Dolaylı Gözlemler............................................................................................33

Tabaka Oluşumu ............................................................................................................................33

Kar Örtüsünün Kalınlığı ..................................................................................................................33

Kar Kristalleri...................................................................................................................................33

Kar Sıcaklığı ....................................................................................................................................34

C - Hava Şartları..............................................................................................................................34

D - Çığdan Olası Kurtuluş Yolları...................................................................................................35

Özet.................................................................................................................................................35

BÖLÜM 6 - GÜVENLİ ROTAYI BULMAK.......................................................................................36

Faaliyet Öncesi ...............................................................................................................................36

Faaliyet Sırasında ...........................................................................................................................37

Tehlikeli Bir Eğimi Geçerken..........................................................................................................39

Özet.................................................................................................................................................40

BÖLÜM 7- YARALI KURTARMA ....................................................................................................41

Kendini Kurtarma ...........................................................................................................................41

Ekip Yardımıyla Kurtarma...............................................................................................................43

Sonda .............................................................................................................................................43

Alıcı-Vericiler....................................................................................................................................45

Yardım Çağırma...............................................................................................................................46

Organize Arama-Kurtarma.............................................................................................................47

1.Aşama ..........................................................................................................................................47

2.Aşama ..........................................................................................................................................48

Özet.................................................................................................................................................49

BÖLÜM 8 - ÇIĞ KAZAZEDESİ İÇİN İLKYARDIM......................................................................................................................................50

1) Temel Yaşam Desteği.................................................................................................................50

2) Boyun Omurunu Sabitleme.......................................................................................................51

3) Kafa Yaralanmaları ......................................................................................................................52

Şok...................................................................................................................................................52

Hipotermi .......................................................................................................................................52

Donma (Frozbit) .............................................................................................................................53

Genel Tetkik ...................................................................................................................................54

Yaraların Tedavisi ............................................................................................................................54

Başka Yaralanmalara Karşı Korumaya Alma.................................................................................54

Taşıma .............................................................................................................................................55

Özet.................................................................................................................................................55

BÖLÜM 9 - ÇIĞ GÜVENLİĞİ İÇİN GEREKLİ EKİPMAN.........................................................................................................................................56

Maksimum güvenlik için her bir ekip üyesi şunları taşımalıdır: ..................................................56

Maksimum güvenlik için grubun yanında olması gerekenler: ....................................................56

KAYNAKÇA ....................................................................................................................................57

BÖLÜM 1 - KAR VE TEHLİKE

“Hiç bir zaman dağda çığa yakalanma korkum olmamıştı, ta ki bir gün onun altında kalana kadar” İsviçreli bir dağ rehberi, 1936 10 Ocak 1962… Peru’nun tam kalbindeki bir yedi binlik olan Huascaran büyük bir depremle sarsıldı. Zirve üzerinde asılı duran devasa bir buz külahı depremin etkisiyle kırıldı. Düşen buzlar kaya bloklarını da yamaçtan söktü. İnanılmaz büyüklükteki buz ve kaya kütlelerinden oluşan çığ yaklaşık 15 km boyunca önüne çıkan ne varsa parçaladı. 50 km lik bir hızla akan 2.3 milyon metreküplük buz ve kaya yığını bir sürü ekili alanı tahrip edip, birçok hayvan ve 4000’den fazla insanı yok etti. Ne şans ki çığ vadi tabanında bulunan Yungay adlı büyük bir kasabadan hemen önce bir bent gibi yükselen tepeyi aşamadan durdu. Bu, Peru’nun tarihindeki ilk büyük çığ felaketiydi. Fakat sonuncusu olmadı... 31 Mayıs 1970’de yine bir deprem Huascaran’ı hareketlendirdi. Ve maalesef bu seferki çığ koruyucu tepeyi aşarak Yungay kasabasını tamamen yuttu. 20.000’den fazla insan hayatını kaybetti. Bu olay, dünya tarihinde bilinen en büyük çığ olayıdır. Bu büyüklükte bir felaketin herhangi bir kuzey kasabasında yaşanması pek beklenmez. Kar koşulları, yeryüzü şekilleri, hava durumu gibi parametreler düşünüldüğünde bu büyüklükteki bir çığ potansiyeli imkânsızdır. Belki Alaska ve Kanada’nın bazı bölgelerinde bu tip bir risk oluşabilir, ancak oralarda nüfus yoğunluğu çok az ve insanlar birbirinden uzaktır. ABD’de en büyük çığ olayı 1 Mart 1910’da yaşandı. Great Northern Demiryolları şirketine ait iki tren Wellington yakınlarındaki Cascade dağlık bölgesinde 23 Şubat günü düşen bir çığ altında kaldılar. Günlerce süren kar yağışı tüm ulaşım olanaklarını engellediği için kurtarma ekipleri bölgeye ulaşamadı. 26 Şubat günü düşen ikinci bir çığ ara yolların hemen hepsini kapattı. Sağ kalan yolcular trende hapsolmuşlardı. 1 Mart günü kar yağışı yağmura döndü. Hemen akabinde 2.5 km uzunluğunda, 2 km eninde ve yaklaşık 6 metre kalınlığında bir üçüncü çığ treni raylardan kopartıp tonlarca ağırlıktaki ıslak karın altına gömdü. 22 kişi kurtulabilirken 96 kişi hayatını kaybetti. Kanada’da meydana gelen en büyük çığ vakası ise 22 Mart 1915’de 57 can kaybına neden oldu. Çığ, British Columbia’ da bir maden ocağına düşmüştü. ABD’de her yıl bir ya da iki düzine insan çığ sonucu hayatını kaybediyor. Avrupa’da ise sayı bunun 3 katıdır. Peki, kimdir bu insanlar? Genelde dağ gezginleri, kayakçılar ve dağcılar. Bunların arasında çığa en çok maruz kalanlar kayakçılardır. Çünkü kayak yapmaya uygun olan karlı yamaç ve eğimler aynı zamanda çığ için de çok uygun alanlardır. Çığ gizemli bir güç değildir. Aynen deprem, yangın ya da sel gibi, bilinci ya da ruhu yoktur. Basit ama inanılmaz bir güce sahip bir doğa olayıdır. Eğer uygun bir eğim, oraya birikmiş yeterli miktarda kar ve bu kar kütlesini tetikleyici bir neden varsa çığ da vardır... Çığ hareket halindeki bir dağ yamacı parçasıdır. Bazen bunun içerisinde kaya blokları, çamur ya da toprak bulunabilir. Fakat özellikle belirtilmediyse çığ denince akla ilk gelen şey kaymakta olan kar kütlesidir. Bu, bazen birkaç metrekarelik bir alan bazen de milyonlarca ton kar içeren koca bir dağın yüzünün tamamı olabilir.

İlginçtir ki, insanlar hayatlarını genelde 50 ya da 100 metrelik görece olarak küçük çığlarda kaybederler. Büyüklüğü ne olursa olsun tüm çığlar genelde iki biçimde akar. Bunu da çığın merkezindeki kar oluşumu belirler. Yumuşak kar çığı bu tiplerden biridir. Tek bir noktadan harekete başlar ve aşağı doğru hızla bir yelpaze gibi akar. Bu tip çığlarda kar kristallerinin birbirleriyle tutunma kuvveti çok azdır. Hatta bazen üzerinde kaydığı zeminde hiçbir iz bile bırakmaz. Yumuşak kar çığları özellikle eğimin, kar kristallerinin birbirine tutunamayacağı kadar arttığı durumlarda görülür. Bu tip çığların tahrip gücü nispeten daha zayıftır. Tabii havanın ısındığı bahar aylarında oluşan ıslak kar çığlarını ayrı tutmak şartı ile…

Diğer bir tür olan tabaka çığında, büyük tabakalar arasında yüzey geriliminin çok yüksek olduğu durumlarda büyük kar kütleleri kırılarak aşağı doğru akarlar. Kırılma hattı net olarak tespit edilebilir. Bu çizgi taç olarak adlandırılır ve birbirinden ayrılan alttaki sağlam tabaka ile kayan üstteki tabakayı belirler. Bazen kırılma hattı çığın akış şeridini daha net olarak gösterir. Çığın yavaşlayıp birikme yapmaya başladığı noktada kırılma hattı daha belirginleşir. Bu hat “çökelti duvarı” denilen, akan tabakanın zemindeki sabit karın üzerine doğru kırılarak yükseldiği hattır. Genellikle kayan tabaka başka bir kar tabakası üzerinden kayarak iner, ancak bazen toprak hattı olarak adlandırılan zemin üzerinden kaydığı da görülür. Alttaki bu tabakaya “kaydırıcı tabaka” denir. Tabaka çığları yumuşak veya sert olabilir. Yumuşak tabaka çığları başladıktan sonra yumuşak kar çığlarına dönüşebilirler. Sert tabaka çığlarında ise büyük kar kütleleri, köşeli bloklar halinde kalabilir. Tabaka çığları karlı dağlardaki en büyük tehlikelerden biridir…

Bölgenin genel yapısı çığın akış yönünü belirler. Çığın akış yolu üç kısımdan oluşur. Birincisi kopma noktası olup adından da anlaşılacağı üzere çığın başlayıp hız kazanarak akmaya başladığı ya da kırılan tabakanın ayrıldığı bölümdür. İkinci kısım ise orta bölgedir. Bu da çığın yatağı boyunca bazı özel yer şekilleri engellemedikçe sabit bir hızda ilerlediği ve çok az ya da hiç birikmenin olmadığı bölümdür. Son kısım ise çığın akışının son bulduğu ve yatak boyunca akan tüm kar vs.’nin birikme yaptığı kısımdır. Bu kısma “birikme bölgesi” denir.

Kar yeterli miktarda yağmış ve birikmiş ise; ya da kar tabakaları veya kar tabakası ile toprak zemin arasındaki yüzey gerilimi belli bir seviyeye ulaştıysa ve eğim de yeterince dikse çığ düşer. Çığ da farklı elektrik enerjilerinin birbirini dengelemeye çalıştığı yıldırım olayında olduğu gibi bir doğal denge arayışının sonucudur. Ve aynen yıldırım olaylarında olduğu gibi bir çığın ne zaman düşeceği %100 olarak asla bilinemez. Fakat çok iyi tahminler yapabilir hale gelinebilir. Eğer üzerinizden geçen birisi size doğru özellikle çığ düşürmüyorsa, bizi öldüren çığları kendimiz tetikleriz. Tüm bunlardan korunmak için iki çözüm yolu vardır: Çığı değerlendirebilecek ve çok iyi tahmin edebilecek kadar eğitimli olmak ya da evde oturmak…

BÖLÜM 2 - KARI TANIMAK

“Tecrübeli bir dağcı kar durumunu öyle iyi değerlendirip yorumlar ki, gerekirse hayatını bu yargıya dayanarak riske eder.”

F.A. Collins, 1923

İnsan ve kar ilk olarak ne zaman karşılaşmıştır? Tahminen 3 milyon yıl önce Afrika’nın güneyinde Ruwenzori’nin yüksek bölgelerinde veya Klimanjaro dağında. Yarım milyon yıl önce büyük buzul çağında tüm Avrupa da dâhil olmak üzere her yer kar ve buz ile kaplandığında, haliyle kar insan hayatında önemli bir rol oynamıştır. Ancak o zamanlar çığlar insanlar için önemli bir tehlike arz etmiyordu. Çünkü ilkel insanın çığ tehlikesi içeren bölgelerde bulunması için bir neden yoktu. Yazılı kaynaklarla bilinen ilk çığ kurbanları Hannibal ve ordusu olmuştur. M.Ö. 218’de, 38.000 asker, 8.000 at ve üç düzine filden oluşan ordusu ile birlikte Alper’i geçerken, bilinmeyen bir geçitte maruz kaldığı bir ya da birkaç büyük çığ sonucu, askerlerinin yarısını, atlarının da dörtte birini ve bir düzine filini kaybetti. Kar beklenen ya da beklenmeyen zamanlarda çok değişik miktarlarda yağabilir. Paradise, Mont Ranier milli parkında 1970–71 kışında 26 metrelik rekor bir kar yağışı ölçülmüştür. Yine Tamarck, Kaliforniya‘da 1911 Ocağında 9,8 metrelik bir kar yağışı tespit edilmiştir. Bu tek bir aydaki en yüksek kar yağışı oranıydı. 13–19 Şubat 1954 tarihleri arasında Mont Shasta kayak pistinde 5 gün aralıksız süren bir fırtınada 4,8 metrelik bir yağış kaydı yapıldı. Ve 24 saat içinde düşen en yoğun kar miktarı 1921 Nisan ayında Silver Lake, Colorado’da ölçüldü. 2,1 m.* ( Bunlar A.B.D.’ de kaydedilmiş rekor yağışlardır. Dünya’nın başka bölgelerinde değişik rakamlar elde edilmiş olabilir ÇN.)

Sıcaklık sıfır derecenin altına düşüp havadaki su buharı buz kristallerine dönüştüğünde kar yağar. Soğuk ve durgun hava genelde kuştüyü ya da ince yıldız şeklinde kar kristalleri oluşturur. Bu en hafif kar taneciği formudur. Yıldız şekli en bilinen kar şekli olmakla beraber en çok görüleni değildir. Hava basıncı yükseldikçe kar da sertleşir. Bu durumda iğne, sütun ve çoğunlukla da şekilsiz kümecikler olarak yağar. Donma noktasına yakın sıcaklıklarda kar yağışı minik kartopları halinde düşer. Sulusepken dediğimiz bu form; dışı sert, merkezi yumuşak ve ıslaktır. Yine bu sıcaklıklarda en sık görülen kar formlarından biri olan dolu minik, sert buz tanecikleridir ve küçük çapta tahrip gücüne sahiptir. Her kuvvetli yağış yeryüzünde bir kar tabakası bırakır. Bunlara kar katmanları denir. KAR METAMORFOZU ( BAŞKALAŞIMI ) Kar örtüsü sürekli bir değişim içerisindedir. Kar tanecikleri yeryüzüne indikleri andan, tamamen eriyene kadar geçen zaman içinde sürekli bir başkalaşıma uğrarlar. Oluşan her kar katmanı, yağış anlarındaki hava koşullarının farklı olmasından dolayı farklı olur. Katmanların başkalaşım hızları da yağış anındaki sıcaklık değişikliklerine bağlıdır. Ve bu kar tanecikleri kendi katmanları içerisinde sıkışarak birbirlerine iyice kenetlenirler. Oluşan bu farklı kar katmanlarının arasındaki yüzey gerilim (kohezyon) kuvveti de bir çığın oluşmasında başlıca etkendir. Kar başkalaşımını etkileyen birincil etmen sıcaklıktır. Donma noktasına yakın sıcaklıklarda değişim çok hızlı iken, -400 C’ de neredeyse durur.

Basınç da karın başkalaşımını etkileyen bir etmendir. Şöyle ki, toprak yüzeyine yakın olan katmanlar üzerlerindeki ağırlık dolayısı ile yüzeye yakın katmanlara göre daha hızlı bir değişim içerisindedirler. Donmuş buz taneciklerinin sıvı halini almadan buharlaşmasına süblimleşme denir. Süblimleşme de karın başkalaşımında kilit bir rol oynar. Kar örtüsüne etki eden sıcaklık görece olarak durağan ise, kar kristalleri orijinal şekilleri ne olursa olsun giderek minik uzantılarını kaybederek yuvarlak bir şekil alırlar. Süblimleşme etkisi ile kar kristallerinin kenarlarındaki donmuş su tanecikleri buharlaşıp kristal merkezinde tekrar donarlar. Her kar kristali, -karışarak ve ayrı olarak-, giderek şeklini kaybedip yuvarlak kar tanesi görümünü alır. Bu olaya eş sıcaklık (ing. ET-equi-temperature) veya yıkıcı başkalaşma denir. Kar tanecikleri birbirlerine sıkıca tutunarak çok sağlam bir kar tabakası oluştururlar. Eğer kar örtüsüne etki eden sıcaklık çok değişken ise su buharı kar içerisinde çok farklı yerlere dağılır. Su buharının hareket yönü toprağa yakın olan sıcak kar katmanlarından daha soğuk olan üst kar katmanlarına doğrudur. Eğer uygun şartlar varsa yeniden donarak tamamen yeni kar kristalleri oluşturur. Bu yeni kar şekli bilye kar olarak adlandırılıp, çapı santimetrenin binde biri mertebesine kadar küçük olabilen, köşeli ve sütun şeklinde taneciklerdir. Kar örtüsünün derin katmanlarında oluşanlarına derin kar bilyesi denilir. Yüzeyde ise yüzey bilyesi denir. Kar örtüsüne etki eden sıcaklık farkı ne kadar büyük, karın geçirgenliği ne kadar fazlaysa bilye formun oluşma sıklığı da o kadar yüksektir. Bu olaya sıcaklık değişimi (TG-temperature gradient) veya yapılandırıcı başkalaşım denir. Bilye kar kırılgan ve kolay değişen bir yapıdadır. Çok gevşek ve kaydırıcı bir yapı yaratır. Sıcaklık değişimi (ing.TG- temperature gradient) kar örtüsünün ince olduğu ve toprak zemin ile kar yüzeyi arasındaki sıcaklık farkının yüksek olduğu sezon başlarında sık görülür. Yine zemin ve yüzey arasındaki sıcaklık farkının çok büyük olduğu yüksek irtifalarda aynı durum söz konusudur. Ayrıca yüksek irtifalarda şiddetli rüzgâr ve sık düşen çığlar, kar tabakalarının çok kalınlaşmasına izin vermez. Eğer kar önce eriyip sonra donarsa buzdan bir kar tabakası oluşturur. Doğal olarak bu çok kaydırıcı bir yapıdır. Bu da erime-donma başkalaşımı (ing. MF-melt freeze) olarak adlandırılır. Eğer bu erime safhası yeterince uzun sürüp eriyen kar suyunun toprak zemine kadar ulaşmasına neden olursa, bu kaygan tabaka dağın bir yüzeyinin tamamını kaplayabilir. Gevşek bir tabakanın üzerinde bulunan çok sağlam bir tabaka, tabaka çığ oluşumuna altyapı sağlar, öncül olur.

KAR MEKANİĞİ

Rüzgârın kar yapısı üzerinde çok büyük bir bozuşum etkisi vardır. Şiddetli rüzgâr altında kar oldukça sertleşir. Rüzgârda sertleşmiş eski bir kar taneciği, yeni yağmış bir toz kar taneciğinden 50.000 kat daha sert olabilir. Rüzgâra maruz kalmış bir kar katmanı olağanüstü sağlam bir tabaka oluşturur. Eğer altında gevşek bir tabaka varsa rahatlıkla kayabilir. Kar örtüsü eğime bağlı olarak başka tür bir mekanik bozulmaya da uğrayabilir. Bu bozulma karın elastik yapısıyla ilgilidir (orijinal halinden uzaklaşıp tekrar aynı formu alma yeteneği.) Viskozite (akışkanlarda serbest akışa karşı olan direnç gücü) ve yer çekimi de bu bozulmaya etki eder. Kar doğal olarak aşağı doğru bir akış gücüne sahiptir ve bunu ister. Bunu da bir eğim boyunca yapar.

Bu akış, başkalaşma ve sıcaklık tarafından yoğun olarak etkilenir. Donma noktasına yakın sıcaklıklarda (ÇN: 0 Co’ ye yakın negatif sıcaklıklar) viskozite çok düşüktür. Sıcaklık düştükçe viskozite oranı artar ve böylece sünme ve akma eğilimi azalır. Kar örtüsü içindeki bu sünme ve akma kuvvetlerinin yarattığı beklenmedik başka gerilimler çığın oluşup oluşmayacağını belirleyebilir.

ÖZET

Kar örtüsü yağdığı andan itibaren değişime uğrar. Bu değişim katmanlar arasındaki sıcaklık farkı, katmanların birbirleri üzerine yaptığı basınç, rüzgâr ve yerçekiminin etkilediği mekanik esaslar tarafından yoğunlukla etkilenir. Kar tabakalarının sağlamlığını anlamak için bakılması gereken en önemli şeyler: 1. Karın kalınlığı, 2. Kar tanelerinin birbirleri arasındaki tutunma derecesi 3. Katmanların birbirine yapışma kuvvetidir. Bu gözlemler kar örtüsü üzerinde açılacak bir çukurda yapılabilir.(Bkz. Bölüm 5)

BÖLÜM 3 - ARAZİ YAPISINI DEĞERLENDİRME

“Kar yapısını eksiksiz olarak değerlendirebilmek için tecrübeye, çalışmaya ve sağlam görsel ipuçlarına ihtiyaç vardır. Fakat tehlikeli bir çığ alanının tespiti rahatlıkla öğrenilebilir.”

E.R La Chapelle, 1985

Karla kaplı herhangi bir yamaç eğer yeterince eğimli ise kayabilir. Çığ kurbanları çok farklı arazi yapılarında düşen çığlara maruz kalmışlardır. Ancak bazı yeryüzü şekilleri özellikle tehlikelidir. Bu yüzden çığdan korunmanın en önemli yolu, bu tehlikeli yapıları gözlemleyip algılayabilmektir. Büyük çığ riskini yaratan özel arazi yapıları şu parametrelere sıkıca bağlıdır: Eğimin profili (Düz mü, iç bükey ya da dış bükey mi?), eğimin dikliği, eğimdeki düzensizlikler (kulvarlar, kanyonlar, sırtlar, setler, teraslar, çıkıntılar, çanaklar), kar örtüsünün altındaki yeryüzü şekilleri (çimen, çalılık, ağaçlık, kayalık) ve eğimin konumudur (rüzgâr ve güneşe göre.)

a) Eğimin Profili

b) Eğimin Dikliği

Bir çığ için kaç derecelik eğim gerekir? Islak kar çığları için 150 bir eğim bile yetebilir. Bu tip çığlar sizi herhangi bir uçuruma sürüklemedikçe öldürücü olmaz. Rüzgâr tarafından ciddi bir biçimde sertleşmiş tabakalar bazen 600 eğimde de düşer. Ancak bu diklikte kar genellikle bir çığa neden olabilecek miktara ulaşamadan önce küçük akıntılar şeklinde elimine olur. Ölümle sonuçlanan çığların büyük çoğunluğu özellikle 30 - 450 eğim aralığında görülür ve araştırmalara göre aynı zamanda bu aralık kar kütlelerinin akması için en uygun yapıdır.

Bu yamaç kaç derece? Eğimi doğru yorumlayabilmenin iki yolu vardır. Görece olarak tam bir ölçüm yapmak için açıölçer kullanmak gerekir. Bu alet hem hafif, hem ucuz hem de pratik kullanımlıdır. Bunun yanında tam olmayan ölçümler de yapılabilir ve bu ölçüm için de genellikle elimizi kullanırız. Elimizi yamaca profil gelecek şekilde, işaret ve başparmaklar 900 açı yapacak halde tutarız. Örneğin; eğim baş ve işaret parmağı arasını iki eşit parçaya bölüyorsa aşağı yukarı 450'dir. Eğer eğim işaret parmağına yakın ise daha dik, başparmağa yakın ise daha yatık demektir. Sevindiricidir ki, genelde tahminlerimiz eğimleri olduğundan daha dik algılama yönündedir.

c) Eğimdeki Düzensizlikler

Kulvarlar karın doğal akış yataklarıdır. Tırmanıcılar genelde bu tip kulvarların içinde çığa yakalanırlar; çünkü bu tip yapılar aynı zamana da bir zirveye giden en mantıklı yollardır. Kulvarların bitiş ve çıkış noktalarında fırtına ve rüzgâr tarafından çok miktarda kar birikmiş olabilir. Ve bu büyük kar oluşumlarını aşağılardan değerlendirmek çok zor, neredeyse imkânsızdır. Açık bir eğimin üzerinde yer alan kısa bir kulvar bile çığa meyilli kalın bir kar tabakasının oluşumu için çok müsait bir yapıdır. Vadi bitimlerindeki çanak yapıları da birer tuzak olarak kurbanlarını beklerler. Genelde uygun eğimde olan yamaçlarında ağır bir kar örtüsü birikir ve bu kar rahatlıkla akabilir. Çanakların genellikle bir noktadan akan karların oluşturduğu doğal bir çıkışı olur. Açık bir eğimden başlayıp büyük miktarlarda biriken kar, bu çıkışlardan bir sifon etkisiyle akabilir ve bu akıntı çığ kurbanlarını çok derinlere gömebilir. Büyük set ve teraslar çığa karşı doğal bir bariyer oluştururlar. Ancak kar birikimi belli bir miktarı da aştığında bu işlevlerini yitirirler. Sezon başlarında cazip bir tırmanış hattı olarak görünen bir set, başka bir zaman şanssız bir dağcı için yukarıdan gelen çığın altına aldığı bir mezar olabilir. Büyük kaya çıkıntıları tehlike anında birer ada görevi üstlenirler. Çığ hattında korunmak için birebir yapılardır. Geniş kanyonlar da çığdan oldukça korunaklı alanlardır. Dar kanyonlarda tehlikeye maruz kalmamak için birkaç soruyu cevaplamak yerinde olur.

1. Kanyonun her iki tarafında ne miktarda kar birikmiş?

2. Kar örtüsü ne kadar sağlam?

3. Kaçış için yeterli miktarda alan var mı?

Karla kaplı kanyon yamaçlarından bir miktar uzakta kalmakta fayda vardır. Sırtlar, çığ söz konusu olduğunda bulunabilecek en güvenli yerlerdir. Sırt ne kadar genişse o kadar güvenlidir. Sırt darlaştıkça balkonlar oluşturma ihtimali yükselir. Balkonlar rüzgâr tarafından şekillendirilen altı boş kar oluşumlarıdır. Balkonların dilleri daha önce esen rüzgar tarafından rüzgardan korunaklı tarafa doğru uzanır ve genelde sırt üzerinde yürürken kendilerini belli etmezler. Bu yüzden sırtlar üzerinde hareket ederken rüzgâr alan tarafta olmaya gayret gösterilmelidir. Ayrıca balkonların altları da tehlike arz eder; çünkü bazen kırılıp bir çığı tetikleyebilirler.

d) Yamaç Yüzeyi

Kar örtüsünün altındaki yamaç yüzeyi de karın kayması üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Özellikle kar örtüsünün henüz çok ince olduğu kış sezonu başlarında genel kural olarak yüzey ne kadar pürüzsüz ise çığ oluşturma ihtimali de o kadar yüksek olur. Oluşan, üst üste binen her katman yüzeyin etkisini biraz daha azaltır. Çimenli yamaçlar ve kompakt kaya zeminler daha kaydırıcıdır. Bu tip yüzeylerde eğer eğim yeterince dikse, kış sezonu içinde bir kaç defa çığ düşer. Çalılıklar ve küçük ağaçlar erken sezonda karın akmasını engelleyerek güvenli bir yapı oluştururlar. Fakat daha sonra ağır kar örtüsü altında bu bitkiler ağırlığın etkisiyle kırılıp bükülürler. Sık bitki örtüsü toprak yüzeyine yakın yerlerde hava tutar. Bu da bilye kar oluşturarak zayıf bir kar katmanı meydana gelmesine neden olur. Elbette ki bu da çığ için tehlikeli bir durumdur. İnce gövdeli ağaçlar çığı önlemek için yetersiz kalırlar. Ancak kalın gövdeli sık ağaçlar genellikle çok güvenlidir. Ancak yine de geniş ve açık bir yamaçtan gelebilecek bir tabaka çığ 20 ağaç örtüsünü de parçalayıp aşabilme kuvvetine sahiptir.(1988 kışında Aladağlar'da Cıngıllıbeşik kütlesinden Emli ormanına düşen çok büyük bir çığ ormanda büyük bir tahribata yol açmış, sökülen ağaçların kereste olarak kullanılmak üzere taşınması için kamyonlar 40-50 civarında sefer yapmak zorunda kalmışlardır. ÇN.)

e) Yamacın Bakış Yönü ( Konumu)

Dağların yüzleri vardır ve bu yüzlerin güneşe veya rüzgâra göre bakış yönleri kar örtüsü üzerinde belirgin bir önem arz eder. Kuzey yarıkürede güney yamaçlar çok güçlü güneş ışığı alırlar. Kuzey yamaçlar ise günün çok büyük kısmında gölgede kalırlar. Rüzgâr yamaçları şiddetli rüzgâra maruz kalırken, karşıt yamaçlar rüzgardan korunaklı durgun alanlardır. Güney yamaçlar gün ışığına daha çok maruz kaldıkları için, oralarda kar başkalaşımı kuzey yamaçlara oranla daha hızlı gerçekleşir. Şiddetli bir fırtınadan sonra kar taneleri çok daha hızlı bir şekilde birleşip sıkı bir katman oluşturur veya çabucak çığ olarak akar. Bu iki durumda sezon ortalarında güney yamaçları çığ açısından daha güvenlidir; fakat havanın ısınmaya ve kar örtüsünü eritmeye başladığı sezon sonlarında ıslak kar çığları güney yamaçlarda sık görülür. Kuzey yamaçları çok az güneş ışığı alırlar. Uzun süre soğuk ve büyük değişiklikler içermeyen hava sıcaklığı başkalaşımı (metamorfoz) oldukça yavaşlatır. Ayrıca soğuk hava bilye kar oluşumunu, dolayısıyla zayıf tabaka ihtimalini de arttırır. Kısacası şiddetli bir fırtınadan sonra kuzey yamaçları daha uzun vadeli bir tehlike barındırırlar. Ancak sezon sonlarına doğru bu yamaçlar, ıslak kar çığı potansiyeline sahip olan güney yamaçlarına göre daha güvenlidir. Coğrafik konumun da her iki yamaca etkisi vardır. Güneyde yer alan dağların güney yamaçları kuzeydekilere oranla daha çok güneş ışımasına maruz kalırlar (örn. Kuzey ve Güney Rocky Dağları). Yüksek radyasyon oranı kar kristallerinin yapısını bozarak daha ince ve zayıf bir kar katmanı oluşmasına neden olur. Tabii ki bu da çığa... Colorado’da benzer irtifalardaki Kanada dağlarına göre daha fazla çığ vakası görülür. Ama Kanada’daki dağların kuzey yamaçlarında çığ riski daha uzun süreli olarak vardır. Rüzgâr, çığ oluşumunda sıra dışı bir öneme sahiptir ve ciddi bir dikkatle gözlenmesi gerekir. Daha önceden belirttiğimiz gibi rüzgâr kar taneciklerini dağıtır, parçalar ve sertleştirir. Tırmanıcılar bulundukları bölgede rüzgârın hangi yönden esmiş olduğunu gözlemleyerek, çığ riski bulunduran yamaçları tespit edebilirler. Rüzgâr eserken yönünü belirlemek tabi ki basit bir işlemdir. Ancak hava tamamen durgun iken de dağlar bize bazı ipuçları vererek rüzgârın ne yönlerden estiğini anlatır. Bunun için sürekli uyanık olmak gerekir. Kornişler (balkon), bir havaalanındaki rüzgârgülleri gibi rüzgârın yönünü bize net olarak gösterir. Bazen farklı yönde rüzgârlar farklı yönde kornişler de oluşturabilir. Bu durumda maalesef herhangi bir yorum yapmamız mümkün olmaz. Ağaç, kaya ya da kar örtüsü üzerinde çıkıntı yapmış herhangi bir nesnenin etrafında rüzgâr tarafından biriktirilmiş kar yığınları vardır. Rüzgâr nesnelerin rüzgâr alan taraflarına kar biriktirirken rüzgara ters yönde uzun kar kuyruğu şekillendirir ve bu da bize rüzgarın hangi yönden estiğini gösterir. Açık yamaçlarda sert rüzgârlar ince kar taneciklerini biçimlendirerek şekil verir. Bunlara “sastrugi” denir. Sastruginin dik ve sivri kısmı rüzgârın estiği yönde oluşurken, diğer uçta geniş bir kuyruk şekillenir. Bazen de kar örtüsü üzerinde geniş bir şekilde açıkta kalmış herhangi bir cismin (örn. Posta direği) üzerine rüzgârlar tarafından taşınan buz kristalleri yapışır. Oluşan bu fantastik şekillere “rime” veya “rüzgar kırağısı” denir. Rüzgar kırağısı her zaman üzerinde oluştuğu cismin rüzgâr alan taraflarında şekillenir. Büyüklüğü ve uzunluğu rüzgârın şiddetini bize doğru orantılı olarak anlatır.

Yamaçların rüzgâr alan tarafları diğer tarafa göre oldukça az kar biriktirir. Buradaki kar örtüsü rüzgâr nedeniyle oldukça sertleşmiş, sağlam kar tabakası oluşturmuştur. Dolayısıyla çok güvenlidir. Rüzgâr sırasında korunaklı yamaçta (rüzgara ters) yoğun bir taze kar birikimi söz konusudur. Hızla biriken bu kar, birbirine tutunmamış çok gevşek bir kar öbeğidir. Eğer yeterli miktarda toplandıysa çığ olarak akması işten değildir. Kısacası rüzgâr alan dağ yamaçları her zaman rüzgârdan korunaklı yamaçlardan çok daha güvenlidir.(çığ açısından) Hayatın rüzgârlı tarafında durun!

GEÇMİŞTEN İZLER

Son olarak, çığ düşmüş bir alan olası çığlar için de potansiyel teşkil eder. Açık, dik dağ yamaçlarında gözünüzü her zaman dört açın! Eski bir orman yamacındaki, yeni fidanlardan oluşmuş bir ağaçlık bölge önceki bir çığın eseri olabilir. Bitki örtüsünden tamamen yoksun kalmış dik kulvar yapıları da bir ipucu verebilir. Bazı kısımları parçalanmış, yamaç tarafındaki dalları veya tepesi kopmuş ağaçlara, bir yamacın alt kesimlerinde yer alan kirli, bazen bitki ve ağaç kalıntıları da içeren kar öbeklerine dikkat edin! Bir yamaç boyunca akmaya başlamış ancak şiddetini yitirip durmuş bir çığ yeniden akabilir. Tüm bunları dikkatli bir şekilde gözlemlemek gerekir.

ÖZET

Eğimin profilini iyi incelemek gerekir. Genel olarak “konveks (dış bükey) yüzeyler” en tehlikelileri, düz olanlar daha az, “konkav (iç bükey) yüzeyler” ise en az tehlikeli olanlardır. Eğimin dikliği de önemlidir. 35o - 40o arası en tehlikeli eğim aralığı olmakla birlikte, 30o - 45o arası çığ düşme tehlikesinin en sık görüldüğü dikliklerdir. Kulvarlarda, dar kanyonlarda, çanak yapılarda ve derin vadilerde azami dikkat gösterin. Geniş kanyonlar güvenli, sırtlar ise çığ riskinden tamamen uzaktır. Rüzgâr alan yamaçlar güvenli iken, rüzgâra ters yamaçlar, özellikle 22 korniş altlarındaysalar, çok tehlikelidir. Yamaçlar daha önceki bir çığın izleri açısından kontrol edilmelidir. İnsanlar bazen kendilerini apaçık belli eden çığlara maruz kalmış ve ölmüşlerdir. Çığ riski içeren bu alanları çok iyi tespit edip buralardan uzak durun!

4. HAVA DURUMU

“Ancak aptallar havayı tam olarak öngörebileceğine inanır”

Paul Petzoldt, 1965

Bir dağa tırmanırken en büyük mücadelemizi yerçekimine karşı veririz. Ancak yerçekimi aynı zamanda atmosferi yeryüzüne yakın tutarak hayatı, dolayısıyla dağcılığı mümkün kılar. Atmosfer %21 oranında oksijen içerir. Oksijen havada azot ve çok küçük oranlarda bazı başka gazlar ile karışıktır. Bu gazlar arasında eser miktarlarda deniz tuzu, kum ve volkanik küller de dolaşır. Atmosferin diğer kurucu üyesi ise su buharıdır. Su buharının yoğun olduğu yerler atmosferin de yoğunlaştığı, yeryüzüne yakın kısımlarıdır. Bu kısım aşağı atmosfer olarak adlandırılır ve hemen hemen tüm hava olayları bu katmanda gerçekleşir.

Atmosferin yeryüzüne yaptığı basınç barometrik basınç olarak isimlendirilir ve atmosferin yoğun olduğu yeryüzüne yakın yerlerde çok yüksektir. Yeryüzünün yüksek kesimlerinde irtifa ile ters orantılı olarak hava basıncı düşer. Deniz seviyesinden 6000 metre yüksekte hava basıncı deniz seviyesindekinin ancak yarısı kadardır. Hava tahminleri için asıl önemli olan parametre ise hareket halindeki büyük hava kütleleri ile birlikte yükselen ya da alçalan hava basıncıdır. Doğa, her yerde ve her zaman dengede olmak ister. Yeryüzüne yakın olan hava tabakası ısınır. Isınan bu hava genleşir ve yoğunluğu azalır. Isınan ve bu nedenle içindeki hava basıncı azalmış olan bu hava, çevresiyle eşit basınç yakalayabileceği bir noktaya kadar yükselir ve bu denge noktasını bulduğunda durur. Hava sıcaklığı arttıkça havanın nem tutma kapasitesi de artar. Isınan hava bu nemi su buharı şeklinde taşır. Daha önce bahsettiğimiz gibi ısınan hava yükselirken ihtiva ettiği su buharı tanecikleri soğuyup form değiştirmeye başlarlar. Ve bir denge noktasına ulaştıklarında yoğunlukları o kadar artar ki artık daha fazla yükselemeyip yeryüzüne düşerler. Bu dinamik hava hareketine konveksiyon denir ve bu döngü düzenli bir biçimde sürer. Dünyanın ekseni çevresindeki dönüş hareketiyle büyük hava kütlelerini kendi etrafında tutma eğilimi bir hava hareketi olarak karıştırılır.

Dağcıları en çok ilgilendiren ise havanın içerisindeki bol miktardaki su buharı ile birlikte yaptığı yükselme hareketidir. Bu su buharı taneciklerinin yükselip yeryüzüne yağış olarak tekrar düşebilmesi için belli bir nem oranın üzerinde olmaları gerekir. Sıcak havalarda konveksiyon yardımıyla su buharı yükselip yağmur olarak yeryüzüne geri döner. Soğuk aylarda ise konveksiyon havadaki nemin yükselmesinde ancak küçük bir rol oynar. Soğuk havalarda bu meseleden sorumlu olan başka 3 olay vardır: Siklonik yükseltme, cephesel yükseltme ve orografik yükseltme...

Yeryüzündeki herhangi bir alçak basınç alanında hava saat yönünün tersine hareket eder (Yüksek basınç alanlarında bunun tersi olur). Hava akışı özellikle bu alçak basınç alanlarının merkezlerine odaklanır ve bu noktada yükselmeye başlar. Bu, “siklonik yükseltme” olarak adlandırılır. Alçak enlemlerde soğuk hava yağışlarının çoğu siklonik yükseltme ile oluşur. Yüksek enlemlerde, özellikle dağlık bölgelerde bu etki azalır.

Sirkülâsyon halindeki iki hava hareketinin karşılaştıkları noktalara “cephe” denir. Bunlardan birisi sıcak, diğeri soğuk hava akımı ise karşılaştıklarında birbirlerine karışmazlar (örn. Kutuplardan gelen soğuk hava ve Pasifikten gelen sıcak hava). Eğer sıcak hava akımı daha kuvvetli ise yumuşak bir şekilde soğuk havanın üzerine yükselir. Bu sırada taşıdığı nemi zayıf bir yağış olarak bırakır. Eğer soğuk hava sıcak havaya baskın güçte ise sıcak havayı çok ani bir şekilde yükseltir ve altına girer. Bu ağır bir yağış demektir. Sonuçta oluşan bu yağışa cephesel yağış denir. Dağlar genelde rüzgâr alan yönlerinden soğuk hava getirirler ve ağır yağış bırakan cephesel yağışa neden olurlar.

Aniden yükselen yeryüzü şekilleri düz bir satıh boyunca hareket eden hava kütlesini, âdeta bir çarpma etkisi ile çok ani bir şekilde yükselmeye zorlar. Bu yükseltiler ne kadar sarp ve büyükse, havanın yükselişi de o kadar hızlı olur. Doğal olarak bu ani yükselme beraberinde yağış getirir. Bu yağış türüne orografik yağış denir. Siklonik ve cephesel yağıştan on kat daha etkili olabilir. Hava ne kadar hızlı yükselirse, içerisindeki su buharı da o kadar hızla soğur ve yoğunlaşır. Yoğunlaşan bu su buharı da yağmur veya kar olarak düşer. (Aladağlar'da Avcı Veli geçidinde birkaç kez, Akdeniz üzerinden gelen yoğun bulut denizinin 3500 m. lik Kaldı ve Alaca zirvelerine nasıl takılıp hızla yükseldiğine ve çok ciddi bir yağış bıraktığına şahit olmuştum. ÇN)

Eğer rüzgârın yönü ve şiddeti, havadaki nem oranı, sıcaklık ve havadaki barometrik basınç değerleri biliniyorsa doğru bir hava tahmini yapılabilir. Fakat bu hava tahmini bizim için birebir gereken tahminler değil, ancak dolaylı etkileri nedeniyle farkında olmamız gereken bilgilerdir. Hava durumundaki herhangi bir değişiklik dağdaki kar örtüsünü de bir miktar değiştirir. Çığ koşullarını en çok etkileyen dolaylı hava değişimleri: kar yağışı, sıcaklık değişiklikleri, rüzgâr yönü ve hızıdır.

KAR YAĞIŞI

Bir çığ riskini, kar yağışı açısından değerlendirebilmek için, hangi miktarda ve hızda yağış olduğunu bilmek gerekir. Taze kar kalınlığı, kar katmanlarının hangi hızda oluştuğunu gösteren önemli bir etkendir. Kar tabakaları ne kadar hızlı oturuyorsa, yamaç da o kadar güvenli demektir. Kar yağışının yoğunluğu, saatteki yağış miktarı da önemli diğer parametrelerdir. Yağış ne kadar fazla miktarda ise çığ riski de o kadar yüksek olur. Eğer yoğun kar yağışına bir de yüksek hızdaki rüzgâr eşlik ederse, çığ riski kısa zaman dilimlerinde anormal derecelere ulaşır. Yağış miktarı en yoğun olarak nem oranının en yüksek ve sıcaklığın en düşük olduğu, yani yoğunlaşma oranının en üst düzeye ulaştığı, bulutların hemen altında görülür. Bu nedenle yüksek irtifalar daha yoğun kar yağışı alır. Ayrıca dağların rüzgâr alan tarafları da, yükseltme (lift) etkisinin daha yüksek olmasından dolayı daha çok yağış alır. Zirvelerle kaplı dağlık bir bölgeyi aşan rüzgârların yükseltme etkisi azalarak kaybolur. Ancak anafor yapan rüzgârların ters yamaçlarda da tehlikeli kar birikimi yapabileceği akıldan çıkarılmamalıdır. Ve eğer bir fırtınanın kaynağı okyanuslar gibi sıcak bölgeler ise beraberinde kutuplar gibi soğuk bölge merkezli fırtınalara göre daha çok nem ve haliyle yağış getirir. En iyisi mümkünse bir dağ faaliyetinden hemen önce güvenilir bir kaynaktan hava tahminleri (o bölgeye yönelik) almaktır. Genelde bu tip istasyonlar dağlık bölgelerde, özel kameralarla yağış miktarlarını ve oluşan kar örtülerini izleyip çığ tehlikesini yorumlarlar. (Türkiye’de dağcılık yapılan bölgelerde bu tip bir çalışma yoktur. 2010 Ç.N.)

RÜZGÂR

Yağış miktarından başka rüzgâr da çığ riskini etkileyen önemli bir hava olayıdır. Hızlı hareket eden rüzgârlar, yağmakta ya da sadece yüzeyde durmakta olan kar taneciklerini toplar, taşır ve yavaşladığında bırakır. Rüzgârlar bu tip hareketleriyle dağ yamaçlarının belli bölgelerinde tehlikeli kar birikmeleri yaparlar. Bunlarda genellikle fark edilmesi güç fakat öldürücü küçük tabaka çığlarına sebep olurlar. Rüzgâr ters yamaçlara ciddi miktarda kar biriktirir. Rüzgâra karşı uyanık olmak çığa karşı kritik bir önem arz eder.

Yüksek hızdaki rüzgârlar düşmekte olan kar kristallerini birbirine çarparlar ve yüzeye ulaştıktan sonra bu tanecikler iyice karışır. Bu durumdaki kar kristalleri küçük parçalara ayrılır ve sağlam bir kar tabakası oluşur. Bazen de rüzgâr alan yamaçlarda kar yüzeyinde çok sert bir kabuk oluşur ve bu kabuk insan ağırlığıyla rahatça kırılabilir. Ancak rüzgâra ters yamaçlarda oluşan kar yapısı gerçekten çok tehlikeli bir kar tabakası meydana getirir. İnsan ağırlığı ile, yüzeyi düz, yuvarlak, çember şeklinde bir alan, ürkütücü bir “whoompf” sesiyle kırılır ve çok daha büyük bir alanı hareketlendirir.

Yüksek irtifalarda yer şekillerinin oluşan hava hareketleri üzerindeki tesiri daha azdır. Bu nedenle genelde güçlü rüzgârlar hep aynı yönde esme eğilimindedir. Bunlara “hâkim rüzgârlar” denir. Hâkim rüzgârlar bir coğrafik bölgenin hava modellemesinin oluşturulmasında önemli katkıda bulunurlar. Soğuk ve nemli hâkim rüzgârlar ağır bir kar yağışına ve yüksek riskli kar yamaçlarına sebep olurken; sıcak (donma sıcaklığının üzeri) ve nemli olanlar yüksek ıslak çığ riskine neden olurlar. Kuru hâkim rüzgârlar, kar yapısını buharlaşma sayesinde hızla değiştirirler ve çığ riskini yükseltmeyen bir etki yaparlar. Hâkim rüzgâr ile ilgili bilgi yine yerel dağ istasyonlarından elde edilebilir. Herhangi bir irtifada rüzgâr; yer şekilleri, hava, sıcaklık ve başka bazı değişkenler tarafından etkilenir. Bunlara yerel rüzgârlar denir. Yerel rüzgârlar dağların etrafında sürekli bir hareketlilik sergilerler. Hatta bazen farklı iki yönde bile (anafor etkisi) esip her iki yamaçta korniş oluşturdukları da görülür. Dağlar kar örtüsünü etkileyen birkaç farklı yerel rüzgar biçimine sahiptirler. Bu hava hareketleri geceleri özellikle yüksek irtifada, yüksek platolarda ve buzullarda ani ısı düşmesi nedeniyle oluşur. Soğuk ve yoğun hava dağ yamaçlarından aşağı doğru kayar, böylece geceleri görülen “don” olayı gerçekleşir. Dünyanın kuzey bölgelerine gidildikçe bu rüzgârların şiddeti ve etkisi de artar. Yerel rüzgârlar ve onların kar örtüsü üzerindeki etkileri ancak o bölgenin içinde olup, uyanık bir biçimde yapılacak kişisel gözlemlerle değerlendirilebilir.(BKZ. BÖLÜM 3)

SICAKLIK

Isı değişimi, toprak ve kar örtüsü arasında, kar örtüsü içindeki katmanların kendi aralarında ve kar örtüsü ile atmosfer arasında oluşur. Toprak ve kar sınırındaki ısı transferi minimaldir. Eğer kar kuru ise katmanlar arasındaki ısı transferi fazla önemsenmeyecek miktarlarda gerçekleşir. Karın nem oranı yani ıslaklığı arttıkça ısı transferi de (katmanlar arasında) artar. Yağmur her zaman tanecikler arasına sızarak bu katmanlar üzerinde ısıtıcı bir etki yapar. Isı transferi sürekli bir enerji alışverişinin gerçekleştiği, kar yüzeyi ile atmosferin karşılaşma noktasında en yüksek miktardadır. Burada karmaşık bazı termal olaylar gerçekleşse de basit olarak iki ana işlemden bahsedebiliriz: Moleküler ve ışıma ısı transferleri… Moleküler bazda eğer hava kardan daha sıcaksa kar ısı alır, eğer kar havadan daha sıcaksa kar ısı kaybeder.

Bu olay rüzgâr katalizörlüğünde hızlanır. Rüzgâr arttıkça ısı transferi de artar. Işıma ve radyoaktif ısı transferinde, güneşten gelen ışınların (radyoaktif ısının) büyük bölümünü yansıtan kar bir kısmını da bünyesinde tutar. Kuru kar, ıslak kara göre daha çok radyasyonu yansıtır. Işıma oranları günün hangi saatinde olunduğuna, yılın hangi zamanında bulunulduğuna, yamacın konumuna ve bulutların kalınlığına sıkı sıkıya bağlıdır. Tüm bunlara dayanarak kar örtüsü üzerindeki ısı transferini ve değişimini tahmin edebiliriz.

ÖZET

Kısaca, birkaç çok önemli noktanın altını çizebiliriz. Çığların büyük bir kısmı bir fırtına sırasında veya sonrasında görülür. Bu fırtına bir yağış getirebilir veya yağmış olan karı güçlü rüzgarlarla bir yerden bir yere sürükler, toplar. Eğer fırtına sıcak havada başlayıp ardına soğuk havayı bırakırsa yeni yağan kar alttaki yüzeye iyi sabitlenir. Bu durumda çığ riski düşük olur. Sıcak havalarda başlayan fırtına ardı sıra yine sıcak hava bırakırsa (tabi bu görece sıcaklık yine donma noktası altındadır) birleşme yine devam eder fakat sıcaklık donma noktasının üzerine çıkarsa kar erimeye başlar ve ıslak kar kaymaya çok meyilli bir yapı oluşturur. Eğer fırtına soğuk havada gelip, sıcak bir hava ile terk ederse, yağan soğuk kar taneciklerinin alttaki eski kara tutunma kuvveti az olur ve çığ riski görece olarak yükselir. Eğer soğuk havadaki fırtınanın ardından hava soğuk kalmaya devam ederse kar tabakası kendi içinde kırılmalara uğrar ve çığ riski uzun bir süreye yayılarak devam eder.

Çığ riski ile ilgili diğer analizler kişinin bölge ve kar örtüsü ile ilgili kişisel deneyim yetenek ve gözlemlerine dayanır. Sorulması gereken önemli sorular şunlardır:

1. Hangi yamaçlar ağır kar biriktirmiş? (Rüzgâra ters yamaçlar daha çok kar biriktirir. Şiddetli rüzgârlar karı dar ve derin vadilere ve izole çanak yapılara doldurur.)

2. Ne kadar kar birikmiş? (Tehlikeli miktarlar genellikle şiddetli bir fırtınanın hemen sonrasında oluşur.)

3. Kar birikimi ne kadar sürede gerçekleşmiş? (Kuvvetli rüzgâr altında kısa sürede toplanan kar çok tehlikeli olabilir.)

Kar tabakalarının sağlamlığını kontrol edebilme yöntemleri bir sonraki bölümün konusudur.

BÖLÜM 5 - TEHLİKEYİ DEĞERLENDİRME

“Çığ tahmini için kesin olan tek kural varsa… O da kesin hiçbir kural olmadığıdır”

Rod Newcomb 1990

Eğer bir kazazede hasta veya yaralı ise kurtarma ekibi ne tür bir müdahale yapması gerektiğini birçok ipucunu bir Sherlock Holmes edasıyla değerlendirip, belirler. Bir dağcı da şüpheli bir durumda, civarı ve bulunulan şartları bu tarz bir itinayla değerlendirip, rotanın güvenliği ile ilgili sürekli kararlar almalıdır. Bu durumda bölgenin güvenliğini test etmek için 4 ana soru sorarız:

1. Kar örtüsü ile ilgili ani ve doğrudan gözlenebilen şeyler neler?

2. Kar örtüsünden küçük bir kesit alarak doğrudan olmayan başka ne gibi bulgular elde edilebilir?

3. Kar örtüsündeki oluşuma ne gibi hava şartları tesir etmiş ve halen etmekte?

4. Size göre olası bir çığ durumunda nasıl bir kaçış yada kurtuluş planı mümkün gözüküyor ?

A-DOĞRUDAN GÖZLEM YÖNTEMİ

Eğer bulunduğunuz bölgede, uzağınızda düşen bir çığa tanık olursanız, ciddi bir çığ tehlikesi sizin için de mevcuttur. Başka hiçbir şey yanı başınızda kayan bir kar kütlesini görüp sesini işitmek kadar net bir şekilde çığ habercisi olamaz. Bunun yanı sıra kar kütlelerinin tazeliğini kontrol ederek belirlenen, tanık olmadığınız fakat yeni düşmüş bir çığ alarm durumunu gösterir. Bazen kırılan bir tabaka ile akan çığ eğimin tamamını bitirmeden durabilir. Bu durumda yarım kalan bu akış her an tamamlanabilir. Sadece küçük bir ağırlık veya hareket onu tekrar tetikleyebilir. Eğer kar ayak bastığınız yerin veya batonlarınızın hemen altından ezilip iz oluşturuyorsa genelde yapı sağlamdır. Fakat kar ayak izinden 7-8 m çaplı bir alanı çökertiyor veya bastığınız yerin altından, derinlerden gelen bir “whoomf” sesi veriyorsa güvenli bir kar yapısından söz edilemez. Kar konuştuğunda dinleyin!

Eğer ayaklarınız, kayak veya kramponunuz kar yüzeyine çok az gömülüyorsa veya sadece krampon dişleri giriyorsa kar tamamen oturmuş demektir. Eğer kar diz hizasını da aşacak kadar batıyorsa gevşek bir yapıdan şüphelenebilirsiniz. Tehlikeli kar tabakaları ise genellikle aşırı sert ya da aşırı yumuşak kar yapısında oluşur. Eğer ilerlerken kar ayakkabınız altında topak topak birikiyorsa bu karın çok nemli oluğunu gösterir. Ve ıslak kar çığları şaşırtıcı derecede düşük eğimlerde bile görülebilir. Arkanızda bıraktığınız izler muntazam ve kesin hatlı şekiller oluşturmuş ise kar pekişme halindedir. (Yıkıcı metamorfoz.) Çok iyi!.. Kar en azından üstteki tabaka, çok sağlam demektir. Eğer bıraktığınız izler peşiniz sıra dağılıyor veya izler arasında küçük kar bloklarından oluşan kar yığınları gözlüyorsanız üzerinde bulunduğunuz yapı gevşek demektir. (Yapılandırıcı metamorfoz) Kötü! En üstteki tabaka alttakilerle bütünleşme halinde değildir. Son olarak izlerinizde birçok buz taneciği varsa veya ıslak kar öbekleri oluşuyorsa, kar içerisindeki su varlığını gösterir. Bu su erimiş veya önce eriyip sonra tekrar donmuştur (Erime – donma metamorfozu) Berbat!! Tüm bir dağ yamacını aşağı alabilirsiniz…

Temel kurallarımız şunlardır:

1-Karı izle

2-Karı dinle

3-Karı hisset

İzleyeceğiniz rota hattı potansiyel çığ riski içeriyor mu? (Bkz. Bölüm-3) Eğimin profili nasıl? 29 Islak kar düşük eğimlerde hareket edebilir. Bunu Unutma! Konveks yüzeyler daha çok gerilim halindedir ve bu gerilme noktalarından kopabilirler. Konkav yüzeyler bu anlamda daha güvenli olmalarına rağmen yamacın alt tarafındaki taşıyıcı kardaki bir hareket üst yapıyı da tetikleyebilir. Eğimin dikliği ne kadar? 30-45 derece eğimleri çığa en meyilli olanıdır. Rotanızın yukarılarda bir yerlerde oluşan olası bir çığ ile kapanma riski var mı? Hattınız bir için doğal bir nehir yatağı olabilir mi? Bir kulvar, bir çanak? Rotanız olası bir çığında akış rotası olmamalıdır.

Üzerinizdeki sırtlarda oluşmuş tehlikeli kar balkonları var mı? Rotanızı değiştirin… Güzergâhınızın güneş ve rüzgara göre konumu nedir? Rüzgara ters yamaçlar daha çok kar toplar ve genellikle uzak durmakta fayda vardır. Güneş alan yamaçlar, özellikle de güneybatı ve güney yüzleri, güçlü güneş radyasyonuna (ışımasına) maruz kalırlar. Bu yamaçlar, başta sıcak mevsimlerde olmak üzere kaymaya daha meyillidirler. Şu önemli kuralı unutmayın: Dağda bulunduğunuz ortama akortlu olun!...

BATON TESTİ

Herhangi bir batonu, bize kar katmanları hakkında bazı ipuçları verebilecek basit bir test için kolayca kullanabiliriz. En azından ilk 1m-1.20m için… Batonun paletli ucunu eğime dik bir açı oluşturacak şekilde kara saplarız. Bu sırada uygun bir kuvvetle bastırmalıyız ki kar katmanları değiştikçe gösterdikleri direnci tespit edebilelim. Çok güçlü ya da ani saplama mukavemeti tam olarak anlayamamamıza neden olur. (Eğer bu şekilde kar batonun giremeyeceği kadar direnç gösteriyorsa, ters çevirip tutma ucunu kullanırız.) Bu biçimde karın içine batonu mümkün olduğu kadar derine sokarız. Ve geriye doğru yavaşça çekerek, yine karın baton ucuna uyguladığı direnci algılamaya çalışırız. Baton testi pratiktir ve sıkça uygulanabilir. Ancak... Bu testi yaparken bazı tehlikeleri göz ardı etmemek de gerekir. Test yamaca yakın güvenli bir yerde yapılmalıdır. Riskli bir eğimin ortasına yapılan bir baton testi çok tehlikeli ve aptalca olur!...

Baton Testini Yorumlama

Baton testi doğal olarak subjektif bazı yorumlarla sonuçlanır. Ama yine de temel bazı noktalar dikkate alınırsa daha doğru bir değerlendirme yapılabilir:

1. Düşük direnç durumunda baton paletleri karın içine kolayca girer. Bu durumda yapı ya taze kar veya bilye kardır, henüz oturmamıştır.

2. Orta direnç durumunda batonu ilerletirken hafif bir mukavemetle karşılaşırız. Burada kar ya oturmuştur ya da rüzgarla serleştirilmiştir.

3. Yüksek direnç durumunda batonun tutacak kısmı kullanılır. Kar tamamen oturmuş ve bir tabaka oluşturmuştur.

4. Aşırı direnç de tutacak kısmı da kara girmez. Artık son derece sağlam bir kar tabakasından söz edilir.

5. Islak kar ancak 10-15 cm civarında bir girişe izin verir. Artan bir dirençle karşılık verir, ıslak bir hissiyat ve görüntü verir.

6. En iyi durum batonun kar içerisinde ortalama olarak artan bir dirençle karşılaşmasıdır. Ne çok sert ne de çok yumuşak bir tabakaya rastlamadan.

7. En kötü ihtimal ise sert bir tabakanın ardından çok yumuşak bir tabakanın kırılarak batonun aniden girmesidir. Dikkatli bir tavır alınmalıdır.

KÜREK TESTİ

Batonlar çığ riski içeren dağlık bölgelerde faydalı bir gereçtir. Kar küreği ise bir zorunluluk… Bir kürek ile çok güvenilir ve ciddi bir çığ testi yapabilirsiniz. Eğer baton testi veya başka bazı belirtiler içinizde bir şüphe doğurursa, takiben bir de kürek testi yaparak durumun vahametini kontrol edebilirsiniz.

Herhangi bir kar küreği işimizi görmekle birlikte, geniş, düz ve metal bir ağıza sahip kürekler en iyisidir. Kürek olmadığı durumlarda, biraz daha çaba gerektirmesine rağmen kayaklar da bu iş için kullanılabilir. Kar ve buz testeresi de yine kışın kullanılabilen ucuz, hafif ve hayli faydalı bir alettir. Testi uygulamak için önce yamaç yakınlarında toprağa kadar veya en azından son birkaç tabakayı görebilecek kadar büyücek bir çukur açılır (1m yeterli sayılabilir) Bu çukurun eğim tarafındaki kesit duvarının mümkün oluğunca düz dikey olmasına dikkat edilir. Sonrasında yaklaşık kürek boyutlarında bir genişlik ve derinliğe sahip bir dikdörtgen sütun kesilir (buz testeresi bu işi kolayca yapabilir) Sonra kar küreği bu bloğun arkasına yavaş ve dikkatlice yerleştirilip yavaşça öne doğru çekilir. Uygulanan bu kuvvet ile kar bloğunun hareketi ve direnci gözlemlenir. Testi yaparken şüphelendiğiniz yamaç ile aynı oryantasyona ve özelliklere sahip yakınında bir bölge seçmelisiniz. Tabii ki daha önce de belirtildiği gibi tehlikeli bir yamacın ortasında asla bu işi denemeyin.

Kürek Testini

Yorumlama Aynen Baton testin de olduğu gibi burada da bazı subjektif yargılara varılır. Şöyle ki:

1. Hazırlanan kar bloğunu çekmekte zorlanılıyor mu? Belki kaymayıp kopuyor. Küreğin sapı büyük bir mukavemetle karşılaşıyor. Böyle bir durumda genelde kar örtüsü güvenilirdir. Tabii rotanızın devamı için şartların aynı kalacağı garantisi yoktur.

2. Oluşturulan blok koptuğunda belirgin keskin bir hat bırakıyor ve hareket etmekte ortalama bir direnç gösteriyor. Kürek sapında da bir miktar karşı koyuş oluşuyor. Düz zeminde durum güvenli gözükse de rotanın devamı dikleşiyorsa bir miktar risk söz konusudur. Ortalama eğimde durum fena sayılmaz. Sonuçta karar vermenin güç olduğu bir durumdur.

3. Kesilen bloğu almakta zorluk olmadığı, kürekle hafif bir çekmeyle kütlenin kaydığı bu halde çığ riski yüksektir. Kopan parçada keskin temiz bir iz kalır.

4. Parçanın rahatlıkla çekilebildiği hatta bazen küreğin bloğun arkasına yerleştirilmesinden önce kütlenin kendi kendine kayması en riskli durumu gösterir. Doğal bir çığ riski aşırı yüksektir.

B - KAR KESİTİNDEN DOLAYLI GÖZLEMLER

Riskli bir bölgede ne süre kalınacağı ve rotanın devamı bir çukur kazıp kar kesitiyle ilgili gözlemler yapmanın gerekip gerekmeyeceğini belirler. Bu kesiti açmanın nedeni kaydırıcı bir tabakanın üzerinde herhangi bir tabaka oluşup oluşmadığını kontrol etmek, kar katmanlarının kalınlığını bulmak, tabakalardaki kar kristallerinin yapısını incelemek ve kar örtüsünün genel sıcaklığını ölçmektir. Eğer bir kürek testi yapıldı ise hali hazırda açılmış bir kesit çukuru vardır ve çığ riski bu test ile kontrol edilmiştir.

TABAKA OLUŞUMU

Buradaki en önemli inceleme, kar içerisinde tabakaların oluşup oluşmadığının kontrol edilmesidir. Kar yapısı yeni yağmış pamuk yumuşaklığında toz kardan kaya sertliğindeki eski kara( kurtlu kar olarak da bilinen içerisinde minik kahverengi zerreciklerin olduğu kar. ÇN) kadar çeşitlilik gösterebilir. Eğer sağlam bir tabaka gevşek bir tabakanın üzerinde ise tabaka çığ için çok uygun bir altyapı oluşturur.

Kürek testi basit ancak çok önemlidir. Açılan kesit çukurdaki kar tabakalarını kontrol etmek için bazen bir bıçak kullanabiliriz. Yavaşça bıçağı tabakalara sokarak yumuşak ve sert katmanları açığa çıkarabiliriz. Kar katmanlarının kenarlarını eldivenli elimizle veya daha iyisi bir resim fırçası ile hafifçe fırçaladığımızda yumuşak ve sert kar kendini hemen belli eder! Bir başka basit yolla yine pratik bir test daha uygulanabilir. Sıkışmış yumruk halindeki elinizi kar tabakasına sokmaya çalışın. Eğer yumruğunuz küçük bir eforla içeri batıyorsa tabakanın oldukça yumuşak olduğu söylenebilir. Yumruğunuz girmediği durumda aynı elinizi bu sefer düz tutun ve kesme pozisyonunda kullanın, eğer katman bir miktar direnç gösterip sonra elimizi alıyorsa tabaka orta yumuşaklıktadır.

Bunun da mümkün olmadığı durumda işaret parmağımızı deneriz. Eğer parmağımız içeri giriyorsa bu katmanın orta sertlikte olduğu düşünülebilir. Eğer tek parmağımız da içeri giremiyor fakat bir kalem mümkün oluyorsa bu sert bir tabakadır. Son olarak bir bıçak katmana girebiliyorsa çok sert bir tabakadan ve bıçağında işlemediği yapıda buzdan söz edebiliriz. Görece yumuşak bir tabakanın komşusu olan tabaka ne kadar sert ise, tabaka çığ riski o kadar yüksek olur.

KAR ÖRTÜSÜNÜN KALINLIĞI

Yıkıcı başkalaşım (ET) eski, derin kar örtüsünde görülür. Kar örtüsü ne kadar eski ve ne kadar kalın ise, genellikle tabakalar o kadar sağlamdır. Fakat çok kalın kar örtüsü arazi yapısındaki tehlikeli tüm oluşum ve düzensizlikleri de saklayabilir. Böyle bir kar yapısı ancak özel test çubuğu denilen genellikle toprak zemine kadar ulaşabilen çubuklar yardımıyla incelenebilir.

İnce kar örtüsünde, sözgelimi 1m veya daha az, sıcaklık değişimi başkalaşımı (TG) şiddetli görülür. Bu da yumuşak kar yapısının oluşumuna neden olur.

KAR KRİSTALLERİ

Kar kristallerinin tiplerini belirleyebilmek için kristal bir ekrana, bir büyütece ve bir miktar da onların kullanımına ilişkin bilgiye ihtiyaç vardır. Kristal ekranı kristalin boyutunu ekran üzerindeki uygun ölçüm çizgilerini kullanarak belirlerler. Büyüteç yardımıyla da kristalin boyutunu ve yapısını daha net görebiliriz. Pek çok kişi bu işlemi zahmetli bulur ancak çıplak gözle kıyaslandığında kristalleri çok daha iyi algılamaya yarayan bu zahmete değer. Küçük, yuvarlak tanecikler tespit edilirse, bu karın eski, oturmuş ve sağlam olduğunu gösterir. (Bu durumda bile eğer bu katman altında oldukça yumuşak başka bir tabaka varsa durum tehlikelidir.) Eğer kupa, sütun veya kuştüyü formunda kristaller görülürse bu sıcaklık değişimi başkalaşımı (TG) ile oluşmuş kar yapısını ifade eder. Bu kar yapısı da her zaman tehlike sinyalidir.

KAR SICAKLIĞI

Kar örtüsüne tesir eden sıcaklık değişikliklerinin etkileri zor anlaşılır ve karmaşıktır. Basit ve bilgilendirici pratik bazı testler yine kesit çukurumuzda yapılabilir. Ancak bunun için kar termometresine ihtiyaç vardır. Karın kendi sıcaklığı önemlidir. Donma noktasının çok altında olan soğuk kar, yavaş değişime uğrar. Çok soğuk ısılar çığ riskini uzun vadeli olarak yüksek tutar. Donma noktasına yakın olan kar (sıcak kar) daha hızlı değişir ve pekişir, bu arada tehlike süreci (çığ açısından) kısalır. Islak kar ise çok hızlı değişir, özellikle yağmur yağarsa çığ tehlikesi inanılmaz bir süratle gelişir. Şanslıyız ki ıslak kar çığları çok kısa süre tehlike arz ederler. Genellikle birkaç saat…

Kar örtüsü içerisindeki büyük sıcaklık farkları, kısa vadede çok önemli olmasa da, önemlidir. Eğer kesit çukurunun tabanı ve yüzeyi arasında büyük sıcaklık farkı varsa kar yapısının düzensiz olduğuna işaret eder. Eğer fark az ise karın pekişme ve oturma eğiliminde olduğunu anlarız.

C - HAVA ŞARTLARI

Hatırlayın... Fırtına, yağış veya rüzgar veya her ikisinin karışık olduğu biçimlerde kar getirir. Hava şartları ile ilgili değerlendirmede iki nokta kritik bir öneme sahiptir. Fırtına ne kadar miktarda karı ne kadar zamanda biriktirmiştir? ( Yağışın yoğunluğu nedir?)

Eğer miktar tek bir fırtınada 30-40cm civarı ise, tehlike başlar. Eğer bu 70cm civarına ulaşırsa durum oldukça riskli ve miktar 1m ve üzeri ise çevredeki yamaçlarda çığ riski neredeyse kesindir. Kar yağışının hızı çığ riskinin oluşum hızı ile doğru orantılıdır. Aynı yamaca yağan ağır ve istikrarlı uzun süreli bir yağış düşünelim. Aynı miktar kar aynı yamaca çok daha kısa bir sürede yağarsa risk birinci durumdan daha yüksektir. Kısaca ağır yağış yoğunluğu saatte 2,5 cm ve üzeri ise tehlike başlıyor demektir. Fakat kar ıslak kar ise, daha ağırdır ve tehlike daha kısa bir zamanda oluşur. Kar içerisinde barındırdığı su eşitliği ile ölçülür (kar eridiğinde oluşturduğu su miktarı.) Su eşitliği saatte 0,25 cm ve üzeri olan kar yağışları risk taşır. Su eşitliği yağan kar taneciklerinin kristal yapısı incelenerek tahmin edilebilir. Hafif, kuştüyü formunda tanecikli kar yağışı gevşek yığınlar halinde birikme veya akma eğiliminde olur. Yuvarlak, küre formunda olan ıslak kar ise (sulusepken, dolu) kısa bir zaman diliminde tehlikeli bir tabaka oluşturabilir. Genel kural olarak şunu söyleyebiliriz. Yağış dağcıyı ne kadar ıslatıyorsa, karın riskli yapı oluşturma ihtimali o kadar yüksektir. Kar miktarı ve yoğunluğunun yanı sıra bir de yağışa etki eden rüzgardan bahsetmek gerekir. Rüzgar önceden de bahsedildiği gibi karı rüzgara ters yamaçlara doldurur ve tehlikeli bir biçimde biriktirir. Bu biriktirmede rüzgarın hızının önemli bir rolü vardır. Bu hız saatte 20-25km ye çıktığında ciddi miktarda bir toplanma söz konusu olabilir. 30-70km hızlarındaki şiddetli rüzgarlar ise her türlü kar yapısı için yüksek tehlike oluşturabilir. Ekstrem rüzgarlar (örn.80-100km) kardaki su miktarına bağlı olarak iki şekilde tesir edebilir. Soğuk, kuru kar sert bir şekilde toplanır veya rüzgarla dağıtılır (böylece tehlike oluşmaz.) Islak kar ve ekstrem rüzgarlar tabaka çığ riskini ani olarak oldukça yükseltir. Toparlamak gerekirse, rüzgarın yönü ve hızı iyi gözlenmelidir. Böylece sırtların hangi yönde korniş oluşturdukları, yamaçların hangi tarafta kar biriktirdikleri, dolayısıyla nerede tehlikenin büyük olduğu anlaşılabilir.

Diğer bir etken hava parametresi de hava sıcaklığıdır. Daha doğru ifade edersek “havadaki sıcaklık değişimleri” dir. Düşük sıcaklıklar kar örtüsünü sabit tutma eğilimindedir. Yüksek sıcaklıklar (görece) daha gevşek kar yapıları oluştururlar. Fakat bu her halde işleyen bir kural değildir. Bazen çok ani hızlı düşüşler daha önceden oluşmuş olan sağlam kar tabakaları üzerindeki gerilimleri artırır veya ıslak kar çığlarına neden olabilir. Sıcaklıktaki düşüşlerden sonra kısa zamanda kar genelde oturur ve tehlike azalır. Daha tehlikeli ikinci durum ise sıcaklığın ani yükselmesidir. Eğer sıcaklık 0 derecenin üzerine çıkar ya da yağmur yağarsa orada ani ve seri çığ tehlikesi başlar. Kısacası, havadaki ani değişikliklere karşı aşırı duyarlı olunmalıdır. Ani fırtınalar, sıcaklık düşüşleri yada artışları veya rüzgarların ani yön değişiklikleri veya hız değişiklikleri çığ oluşturmada çok etken nedenlerdir.

D - ÇIĞDAN OLASI KURTULUŞ YOLLARI

Bulunduğunuz yamaçta bir çığ oluşur ve siz de içinde kalırsanız neler olabilir? Bu soruya verilecek cevap çok teknik veya kesinlik içeren bir açıklama olmayabilir fakat hiçbir cevap daha önemli olamaz. Kar örtüsü ne kadar kalın? Tabaka oluşumu var mı? Üzerinizdeki yamaç sizin altınızda açılıyor mu daralıyor mu? Olası akışı bir uçurumla mı, kayalarla mı, ağaçlarla mı, yoksa azalan bir eğimle mi sonlanıyor? Eğer yamaca girer ve çığa yakalanırsanız yaşama şansınız var mı? Tüm bunlara değer mi?

ÖZET

Evet, Sherlock araştırmaya hazır mıyız?

Tehlikeyi değerlendirme hava şartları ile başlar. (Algılaması zor ipuçları)

Kar örtüsüne etki eden karmaşık başkalaşımlarla devam eder. (Dolaylı ipuçları)

Kar ve bölgede gerçekleşen ani değişimlerle sonlanır. (Doğrudan gözlenebilen ipuçları)

Bunları yorumlayabilme yeteneği ne bir seminerden, nede bir kitaptan edinilir. Tüm bunlar ancak karla kaplı yamaçlarda öğrenilebilir. Ve bu değerlendirmeler şimdi-sonra metodolojisiyle yapılamaz. Tüm bir faaliyet boyunca, temel alınan ve süreklilik içeren bir şekilde olmalıdır. Her bir adımda, her vuruş ve harekette dağdaki her türlü değişimler çok açık bir algıyla içselleştirilmelidir. Bazı durumlarda dağ size bağırır: Çığ tehlikesi her yerimde dolaşıyor, bir gecede 1,5m taze kar yağdı veya 30cmlik bir bilye kar katmanı kesit çukurundan bize bakıyor. Çoğunlukla da küçük fısıltılarla seslenir. Bunları duyabilmek ve yorumlayabilmek ancak usta kulaklara mahsustur. Yani tehlikeleri değerlendirme, objektif ipuçlarının subjektif hissedilmesiyle ortaya çıkar.

BÖLÜM 6 - GÜVENLİ ROTAYI BULMAK

“Asıl olan hissedebilecek bir kalbe ve görebilecek gözlere sahip olup olmadığınızdır. Değilseniz, dağlara yaptığınız tüm ziyaretler sadece bir zaman kaybıdır…”

Lin Yutang, 1937

Tecrübe iyi ve acımasız bir öğretmendir. Çığ ile ilgili olarak doğru değerlendirme ve en güvenli yolu bulma becerisi başkalarının büyük tecrübelerinden faydalanılarak elde edilir. Bu konuda ustalaşmak için farklı birçok ortamda farklı birçok hava şartında dağda bulunmak gerekir. Güvenli rota takibi faaliyetten önce ve faaliyet sırasında yapılması gereken seçimlerin bir kombinasyonudur.

FAALİYET ÖNCESİ

“Bütün problemler iki kategoriye ayrılır: Başkalarını memnun etmeye çalışmak ve bir program oluşturmaya uğraşmak”

Jed Williamson, 1985

Faaliyete katılacak olan kim? Güvenli tırmanış için en temel kuralımız: Asla yalnız tırmanma! Güvenli ve mutlu bir faaliyet için ise en temel kural doğru partner seçimidir. En iyi partnerler:

1)Birlikte olunması keyif veren kişiler

2)Çığ ile ilgili bilgi birikimi ve eşit derece tecrübe sahibi kişiler

3)Partnerine bir şey olduğunda onunla gerçekten ilgilenecek kişilerdir.

Peki ekibi kim yönetecek? Küçük gruplar genellikle önceden belirlenmiş bir lider olmaksızın daha rahat ve güvenli hareket ederler. Ancak birçok grup bir lider kontrolünde daha iyi çalışır. Ayrıca grubun sayısı arttıkça bir ekip liderine olan ihtiyaç da artar. İyi bir lider iki şeyi çok iyi yapabilmelidir. Azami güvenliği sağlamak ve insanlara yönlendirildiklerini çok hissettirmeden onları yönlendirmek…

Dağ faaliyetinin ne zaman ve nerede biteceğini kim biliyor? Eğer sen ortalıktan kaybolursan bir arama timi oluşturulur mu? Arama grubunu kimler oluşturur? Bu tip acil durum senaryoları tatbik edildi mi?

Ve neden bu faaliyet yapılıyor? Amaçlar ve hedefler genellikle açıkça ortaya konup belirlenmez. Özellikle güvenlikle ilgili hedefler. Alternatif rotalar, erken kamp atma ve özellikle de dönme kararı en çok tartışma yaratan konulardır. En iyisi bu gibi olası problemleri dağa gitmeden önce ana hatlarıyla konuşmaktır. Zevk çok önemli bir amaçtır, fakat ölçülmesi çok zor ve görecedir. Ancak güvenlik çok daha objektif ve ölçülebilen bir olgudur. Kimse yaralanmamalı, kimse ölmemeli ya da ölüme yaklaşmamalıdır. Tırmanış planlanandan uzun sürebilir; planlanandan farklı bir yol takip edilebilir. Bunlar bazı durumlarda mecburi seçimlerdir. Canlı geri dönmek de bazen bu seçimlerin bir sonucudur.

Grup nereye ve ne zaman gidecek? Gidilecek rotayı mümkün olduğunca iyi öğrenmeye bakın. Daha önceden gidilmiş olabilir, orayı bilen birisi gruba alınabilir veya rota ile ilgili çok detaylı bir araştırma yapılabilir. Yılın o dönemi ile ilgili bilinen çığ riski istatistikleri edinilebilir. ABD ve başka bazı ülkelerde bazı özel dağ istasyonlarında (kamu hizmeti olarak) bu tip bilgi ve uyarı merkezleri mevcuttur. Bu istasyonlardan edinilen bilgilerin yanı sıra, daha fazla detay için yerel kayak merkezlerine, doğa sporları mağazalarına gazete veya radyo istasyonlarına başvurabilirsiniz. (Internet günümüzde bu amaç için uygun hizmetler sunmaktadır. Ç.N.)

Bir çığ riski genelde şöyle değerlendirilir

1)Düşük… Tamam gidilebilir.

2)Orta düzeyde… Gidilebilir ama dikkatli olunmalı.

3)Yüksek… Çok gerekmiyorsa gidilmemeli

4)Aşırı yüksek… Gidilmesi çok aptalca olur.

Ancak unutmamak gerekir ki, belirlenen bu risk oranı dağın her yerinde ve her yapısında aynı değildir. Düşük risk görünen bir durumda da özel bazı eğimlerde çığ ihtimali yok olmuş değildir.

Yanınıza neler alacaksınız? Götüreceğiniz teknik malzemeler ve giyecekler vs. basit bir kontrol listesine göre ayarlanmamalıdır. Yapacağınız faaliyet, rotanızın coğrafik özellikleri, yıl içinde seçtiğiniz zaman dilimi, gün-gece uzunlukları ve katılımcı sayısı gibi faktörler size almanız gereken özel ihtiyaçları belirler. Günübirlik faaliyetlerde bile ekstra yiyecek ve su, ekstra giyecek, uyku tulumu veya bir mat bazen bir hayat kurtarabilir veya en azından çok kötü bir tecrübeyi, kabul edilebilir bir yaşam deneyimine çevirebilir. Basit bir tamir seti birçok zor durumda işe yarayabilir, vb. Çığ riski yüksek dağ bölgeleri için kar küreği ve elektronik alıcı-verici (çığ sinyal cihazı) en gerekli malzemelerdendir. Kürek, kar kesit çukurunu açarken, acil durum bivak yeri hazırlarken veya gömülü kazazedeyi ararken kullanılır. Alıcı-vericiler ise basit radyo dalgaları ile çalışan küçük aletlerdir. Gömülü kazazedeyi bulmada çok işe yarayabilirler.(Bkz. BÖLÜM 7) Diğer bazı malzemeler arasında çığ çubukları vardır (çadır polüne benzer uzun çubuklar, kar altındaki kişileri aramada kullanılır.) Diğerleri çığ kurdelesi ( parlak uzun bir perlon bant. Riskli geçişlerde bağlanan bu uzun perlon olası bir çığda kazazedenin yerini belirler) ve belki bir kar testeresidir. Kar testeresi ahşap tutacaklı, alüminyum bıçak kısmı olan ve birkaç çeşit kar yapısını kesmede işe yarayan bir gereçtir.

FAALİYET SIRASINDA

“Güvenli rota seçimi gerçeklere dayanmalıdır, varsayımlara değil”

Tony Daffern, 1983

Güvenli yolculuğun ikinci temel kuralı şudur: Tehlikeden uzak dur… Bu konuda en büyük tehlike ise bir çığın tetikleyicisi olmaktır. Bir çığ akıntısının doğal akış yatağından ve olası toplanma alanından uzak durmak gerekir. Rüzgara ters yamaçlardan ve büyük kornişlerin altlarından kaçının. Dar boğazlardan ve ince vadilerden, 30 derece ve üzeri dik eğimlerden özellikle bu eğim dışbükey ise uzak kalın. Zayıf kalmış ağaçlık alanlar (aralarından rahatça yürüyebileceğiniz kadar seyrek) aynı zamanda çığında akabilmesine izin verir. Unutmayın: Bir fırtına sırasında ve hemen ardından bütün bir dağ güvensiz kabul edilmelidir. Ve hava soğuk kaldığı sürece, tehlike devam eder.

Bu kuralın uygulamaları kısa - uzun molalarda veya fotoğraf çekimi için yapılan duraklamalarda önem kazanır. Grup bu tip tehlikeli alanlarda ne kadar uzun süre kalırsa, risk o kadar yüksektir.

İkinci kuralın doğal sonuçları şunlardır: Çığ riski taşıyan alanlarda kamp ya da bivak yapmayın. Planladığınız kamp yerine bir akıntı olabilir mi? Kampın üzerindeki yamaç kayar mı? Eğer bir fırtına patlarsa, bu yamaçta tehlikeli miktarda kar birikebilir mi? Çığ riski içeren dağlarda faaliyet yapan kişilerin kar mağarası yapımını öğrenmeleri faydalı olabilir. Bir çığ altında kalındığında kar mağarasında bulunan kişilerin çadırda kalanlara oranla yaşama şansları çok daha yüksektir. Tabii ki kar mağarasının içine bir de kürek almayı akıl ettiler ise bu şans daha da yükselir.

Dağlarda takip edilebilecek en güvenli yol sırtlardır. Sırtların rüzgâr alan tarafları tüm çığ ihtimallerinden oldukça uzak noktalardır. İkincil güvenli alanlar geniş vadi tabanlarının orta kısımlarıdır. Herhangi bir çığın birikme sınırının da uzağında olan bu tip alanlar tamamen güvenlidir. Bu ikisi kadar olmasa da sık ağaçlardan oluşan ormanlık alanlar da oldukça güvenlidir.

Güvenli yolculuğun üçüncü temel kuralı ise şöyledir: Aynı anda birden fazla kişinin çığ altında kalmamasını sağlayacak şekilde hareket etmek. Altta kalan bir kişinin yaşama şansı tamamen dışarıda kalan diğerlerine bağlıdır. Bu sayı ne kadar yüksek ise o kadar iyidir. İlk birkaç dakika içinde gömülü kişilerin sağ kurtulma şansı %75-80 gibi yüksek bir orandadır. Yarım saat içinde bu şans %50 ye düşer. Canlı olarak kurtarılan kazazedelerin yarıdan fazlası, bir uzvu ya da malzemesi kar üzerinde görülebilir olanlar olduğu tespit edilmiştir. Ne kadar zaman geçtiği ve ne kadar kalınlıkta bir kar altında kalındığı hayati faktörlerdir.1,5-2m kar altında kalan bir insan istatistiksel olarak ölü kabul edilir. Yeterli zamanda bulunup çıkarılması imkânsıza yakındır. Hızla çalışan bir arama ekibi gömülü kişi için en büyük yaşam şansıdır. Üçüncü kuralın sonuçları olarak: Grup olarak hareket temposu herkesin bir arkasındaki tarafından görülebileceği bir hızda olmalıdır. Bunu garanti etmek için en iyi yol, grubun en yavaş elemanından daha hızlı bir tempo uygulamamaktır. Canını dişine takmış bir şekilde ilerlerken gruptan birileri unutulabilir. Bu durum genelde soğuk, yorgun, dikkatsiz ve kaybolmaya meyilli elemanlar yaratır. Genelde birbirine yakın fiziksel kondisyon ve yetenekte kişilerden oluşan gruplar daha güvenli olmakla birlikte güvenliğin tek şartı bu değildir. Bu kural akıllıca bir katılımcı seçimiyle rahatlıkla uygulanabilir. Önünüzdeki kişinin geçtiği bir yamacın sizin için de %100 güvenli olduğunu çıkarsamak kesinlikle doğru olmaz. İşin aslı, bir yamaç üzerindeki hassas gerilim ancak belli sayıda insan ağırlığının geçişini tolere edebilir. Karlı kaplı dağlar sürekli olarak keskin bir ses ile sizle konuşur. Yer şekilleri, hava şartları, kar hissiyatı ve karın fısıltıları… Bunlar ancak tecrübeyle değerlendirebileceğiniz ipuçlarıdır. Riski asla tamamen yok edemezsiniz. Fakat en güvenli yolu bulabilirsiniz.

TEHLİKELİ BİR EĞİMİ GEÇERKEN

Eğer rotanız tehlike içeren bir yamacı geçmenizi gerektiriyorsa ve ipuçlarını değerlendirmeniz sonucunda belirsiz bir güvenlik marjı elde ettiyseniz, en azından riski azaltabileceğiniz bir harekât planı yapabilirsiniz. Şöyle ki;

1)Bir kez daha düşünün. Alternatif bir yol var mı? Eğer çığ gelirse kaçış mümkün mü? Bu riski almaya değer mi? Evet… o zaman…

2)Yamacın görece en güvenli kısmını tercih edin. Kar örtüsü en gergin noktasından kopar. Dik bir eğimin en üstlerinden, dışbükey bir eğimde en dış noktadan veya kar örtüsünü delen nesnelerin olduğu yerden (kaya, ağaç.)

Eğer yamaç aşağı ya da yukarı yönde aşılmadıkça güvenli bir alana ulaşmak mümkün değilse, yamaca yakın olan nispeten güvenli yerlerden gidilmelidir. Ancak bunun için tehlikeli yamacın kendisini kullanmaktan başka bir çare yoksa eğimi diklemesine kesin, yatay olarak değil. Eğer kayaklarınız bunu engelliyorsa o kısmı kayakları çıkararak geçin. Yamaç boyunca bazı güvenlik adaları mevcut ise (büyük kaya blokları veya ağaçlar) hattınızı bunların birinden diğerine gidecek şekilde belirleyin. Açık bir yamaçta mümkünse yükseklerinde bulunun. Böylelikle üzerinize düşebilecek çok fazla kütle bulunmaz.

3)Kar yamacı üzerinde çapraz hareket edin: Yatay kesişler karın kaymasına daha uygun ortam hazırlar. Fazla sayıda dönüş hareketleri yapmamaya çalışın. (Özellikle kayak dönüşleri gerilime fazladan yük verir.)

4)Çantanızın bel kolonunu, gerdirme perlonlarını, kayaklarınızın güvenlik bantlarını, bağlamaları ve kayak batonlarındaki bilek bağlarınızı gevşetin. Yani çığ geldiğinde sizi yakalayabileceği çıkıntı ve uzantılarınızdan kurtulun.

5)Giysilerinizi sıkıca kapatın, berenizi takın, kapüşonunuzu kapatıp eldivenlerinizi takın. Çığ içinde kalındığında vücudunuzun içine nüfuz eden kar daha hızlı soğumanıza ve hipotermiye girmenize, dolayısıyla hayatı idame sürenizin kısalmasına neden olur.

6)Elektronik alıcı-verici aygıtınızın çalışıp çalışmadığını kontrol edin. Tüm grup elemanlarının üzerinde olduğundan (çanta içinde vs. değil) emin olun. Veya çığ kurdelesinin (herkesin) bağlı olduğunu kontrol edin.

7)Tehlikeli geçişe başladığınızda, en azından bir kişinin devamlı olarak grubu kontrol etmesini sağlayın. Bu kişi ani bir çığ durumunda sizi uyarmakla ve o anda son görüldüğünüz noktaları tespit etmekle görevli olur. En iyisi herkesin aynı izleri takip etmesidir. Fakat eğer kalabalık bir grupsanız aynı izleri takip ederken izlerin birbirine bağlanmamasına dikkat etmelisiniz. Bu durumda izler uzun bir kesik halini alır, bu da tehlikeli bir tabaka çığına neden olabilir. Emniyetli bir noktaya ulaşmadan durmayın.

Eğer yanınızda ip varsa ve çok güvenli bir sabit nokta oluşturmak mümkünse, ipe girmek daha emniyetli olur. Ancak bu teknik daha kısa ve dar noktalarda kullanılmalıdır. Aksi halde, geniş ve açık yamaçlarda ipin kazazedenin etrafına dolanması veya başkalarına da takılıp çığın altına alması gibi beklenmeyen yan etkiler yaratabilir.

ÖZET

Faaliyetinizi iyi planlayın. Ekip kimlerden oluşuyor, kimler yedekte, herhangi bir ters durumda kimler kurtarma ekibi olabilir, nereye gidiyorsunuz, amacınız nedir? Yanınıza neler alacaksınız? Seçtiğiniz rotanın çığ riskini önceden öğrenin. Mümkünse yalnız gitmeyin!... Dağa ulaştıktan sonra ise, mümkün olduğunca tehlikeli alanlardan uzak durun. Bir kişiden daha fazla kişinin aynı anda çığ riski altında kalmamasına azami dikkat edin. Önünüzdeki kişiyi göz mesafesini kaybetmeyecek bir uzaklıkta takip edin ve tüm grup için bu kuralın uygulanabileceği bir tempo belirleyin. Gruptaki en yavaş elemanın temposu grubun hızı olsun. Tehlikeli bir yamaca girmeniz gerekiyorsa, en güvenli rotayı planlayın. Olabildiğince dikey hareket edin (yan geçecekseniz çapraz yükselin.) Malzemelerinizi gevşetin veya her an onlardan kurtulabileceğiniz hale getirin. Kıyafetlerinizi sıkıca kapatın. Elektronik alıcı-vericilerinizi “verici” konumuna alın. Çığ kurdelenizi takın. Arkanızda bir gözcü kontrolünde yamaca girin. En fazla bir kişiyi tehlikeye açık bırakın. Her şeyi son bir kez daha düşünün!..

BÖLÜM -7- YARALI KURTARMA

“Uzak dağlık coğrafyalarda çığda kurtarma tamamen kar altında kalmayanların hareketlerine bağlıdır.”

Tony Daffern, 1983

Eğer bir kayak merkezi veya popüler bir dağlık bölgede bir çığ kazası geçirdiyseniz, profesyonel yardım yeterli bir hızda ulaşır. (Türkiye’de sadece bazı kayak merkezleri için bu geçerlidir. ÇN.) Civardaki kayakçılar, kar motosikletleri, dağcılar ve kurtarma ekipleri hemen bir organize takım oluşturabilirler. Profesyonel yardım şüphesiz bu tip bir durumda en faydalı kurtarma planıdır. Çığda kurtarma üç ana başlıkta incelenebilir:

1-Kendini kurtarma

2-Ekip olarak kurtarma

3-Organize takım kurtarması

KENDİNİ KURTARMA

Genellikle, karın kaymaya başladığı an, hızla çığın akıntı yönüne doğru koşmak için çok kısa bir zaman kalır. Bu kısımda karın daha sığ ve akışının da yavaş olması kuvvetle muhtemeldir. Emniyetli bir noktaya en kısa yoldan giden hayali bir hat izlenmelidir. Ayaklarınızın altındaki kar bir kez kırılmaya başladığında büyük bir hızla köpürerek gelen kar kütlelerinin altında kalırsınız ve tekrar yukarı çıkma umudunuzu kaybedersiniz. Bu bağırmak için uygun bir zamandır. Avazınız çıktığı kadar bağırın böylece diğer arkadaşlarınızı uyarmış olursunuz. Ayrıca bu kendinizi birazcık daha iyi hissetmenizi sağlayabilir...

Civarda yakalayıp tutunabileceğiniz bir ağaç ya da kaya bloğu varsa hemen ona doğru yönelin. Bir kez kayan karın içinde kaldıysanız üzerinizdeki tüm fazlalıkları atmaya çalışın. Baton, kayak, çanta vs… Bunlar daha sonra kar altında sizi sabitleyen nokta görevi görebilirler. Yüzün… Her ne kadar bu konuda belirli bir ‘çığ içerisinde yüzme pozisyonu’ olmasa da, yüzmeyi yeni öğrenmeye çalışan bir insanın su yüzeyinde kalmaya çalışmasına benzer bir hareket sistemi en mantıklısıdır. Eğer ayağınızın sert bir zemine temas ettiğini hissederseniz, kuvvetli bir şekilde kendinizi iterek tekrar yüzeye ulaşmaya çalışın. Eğer baş aşağı pozisyonda 43 kaldıysanız ağzınızı sıkıca kapatıp nefes almaya çalışmayın. Aksi halde karla dolan ağız ve burun hızla katılaşarak sıkı bir tıkaç halini alacaktır. Kayma hareketi yavaşlamaya başladığında, son bir çabayla yüzeye ulaşmak için uğraşın. Eğer başarılı olamıyorsanız kafanızı sallayarak kendinize nefes alabileceğiniz bir boşluk yaratmaya çalışın. Ellerinizle yüzünüze ulaşmayı deneyin, böylece yüzünüzdeki karları temizleyebilirsiniz. Kendi ekseninizde hafifçe dönmeye çalışın, böylece göğüs hareketlerini mümkün kılan bir boşluk oluşturursunuz. Tüm bu esnada ağzınız yine kapalı olmalıdır. Halen kar sertleşmemişken bir elinizi yüzeye ulaştırmak için gayret edin. Unutmayın, canlı kurtulan kazazedelerin çoğunluğu yüzeyde yerlerini belli eden herhangi bir uzuvları sayesinde kurtulmuşlardır. Şimdi en zor kısmı geliyor: Kurtulmak istiyorsanız “SAKİN” kalmaya çalışın. Kaymış olan bu gevşek kar çok kısa bir süre içinde bir taş sertliğine ulaşıp adeta betonlaşacaktır. Sadece vücudunun yarısı gömülü kişilerin bile yardım olmaksızın bu kardan çıkamadıkları görülmüştür. Bir kez kar tamamen taşlaşırsa artık çıkmak için efor harcamayın, bu çok değerli olan oksijen ve enerjinizin boşa harcanmasına neden olur. Telaşlanmak oksijen tüketiminizi artırır. Bayılma eğilimi içerisindeyseniz, ona karşı direnmeyin. Baygınlık hali oksijen ihtiyacını düşürür ve vücudun en az enerji harcadığı durumdur.

EKİP YARDIMIYLA KURTARMA

Panik, dışarıda kalan ekip için de olabilecek en kötü durumdur. Olabildiğince sakin kafa ile en uygun işlemlere hızla başlanmalıdır. İki şey çok kritiktir: Çığ bulutu kapmadan önce kazazede(ler) in en son görüldüğü yer neresi? Devam eden bir tehlike mevcut mu? Bir kişi kazazedenin görüldüğü son noktaya gözlerini dikip kilitlemelidir. Ta ki o nokta güvenli bir şekilde bir baton veya benzeri bir şey ile işaretlenene kadar. Eğer devam eden bir çığ riski mevcutsa bir kişi gözleyici olarak kalır. Bu kişi en ufak bir tehlike anında bağırarak tüm ekibi uyarır. Tehlike anlarında doğru liderlik büyük önem kazanır. Gerginlik ve heyecan bir anda çöker ve arka arkaya hatalar yapılabilir. Lider bu durumda kazazedeler için yapılması gereken her şeyin yapıldığını garantilerken, kurtarma ekibinin güvenliği için de her şeyi düşünmek durumundadır. Genellikle kurtarmacılar (o anlık) durumun vahameti nedeniyle kendilerini olmadık tehlikelere atarlar. Ve kısa süre içinde tükenme veya hipotermi gelişir.. Bu noktada yardım çağırmaya gitmek bir hatadır. İlk yarım saatin ne kadar önemli olduğunu unutmayın! Sadece bir kişi bile olsanız, ilk yapılması gereken hemen aramaya başlamaktır. Son görülme noktası ve onun altındaki eğimli alan hızla taranmalıdır. Kazazedenin bulunan herhangi bir eşyası işaretlenmelidir. Bu doğru arama alanını belirlemeye katkıda bulunur. Eğer çığ kurdelesine bağlı ise hemen onun ucu bulunmaya çalışılır. Yüzey, gömülü kişinin bulunması için ipuçları verebilir, bunları takip etmek gerekir…

SONDA

Kazazede çığla birlikte hangi yöne doğru akmış olabilir? Akış yönü üzerinde sıkışıp kalmış olabileceği bir yer var mı? Gömülü kurbanlar genellikle son görüldükleri noktanın yakınlarında veya bir ağaç veya kaya kütlesinin üst kısmında bulunurlar. Çığ çubukları veya paletleri çıkarılmış batonlarla kurtarmacılar en olası yerleri dikkatle aramalıdırlar. Çığ çubukları baton veya benzeri arama gereçlerinden iki kat daha derine inebildikleri için avantajları açıktır.

Eğer ilk kaba aramada verimli olamadıysanız, daha yavaş ama sistematik aramaya geçebilirsiniz. İki ya da üç kişilik bir kurtarma ekibi bile olasılığın yüksek olduğu bölgelerde sistematik arama yapabilir. Bu olasılık genellikle karın toplandığı döküntü bölgesinde, eğimin azalıp düzleştiği kısımlarda ya da kazazedenin herhangi bir malzemesinin bulunduğu noktanın alt kısımlarında yüksektir. Sistematik aramada şüpheli yamacın aşağılarından başlayıp yukarı doğru hareket edilir. Kurtarma ekibi dirsekleri bir birine değecek şekilde yan yana durur. Herkes kendi önüne sonda yapar, bir adım atılır, yine sonda yapılır ve böylece devam edilir. Küçük bir ekip iseniz elleriniz açıkken birbirine değecek şekilde durulur. Herkes sağına, soluna ve önüne sonda yapar, bir adım atılır… Aynı işlemi herkes tekrarlar. Eğer sonda sırasında sert bir cisme (kaya, donmuş bir ağaç vs.) rastlarsanız, bunu hissedersiniz. Kazazedeye rastladığınızda ise rahatça hissedebileceğiniz bir yumuşaklık duygusu verir. Böyle bir durumda çığ çubuğu olduğu 45 yerde bırakılır ve hızla bölge kazılmaya başlanır. Bu hızlı genel arama “kaba tarama” olarak adlandırılır ve nadiren kazazede zamanında bulunur. Genelde çok daha sistematik ve güçlü bir arama organizasyonuna ihtiyaç olur.

ALICI-VERİCİLER

Kazazede eğer verici taşıyorsa, dışarıda kalanlar hemen kendi aygıtlarını “alıcı” konumuna getirirler (sesi en yüksek pozisyona getirilir.) Bu aleti kullanmak için belli bir pratik gerekir ancak temel prosedür basitçe tarif edilebilir. Alıcı-verici ile arama iki aşamadan oluşur: 1)Rastgele arama (bir sinyal yakalayabilmek için.)

2)Gömülme noktasına detaylı odaklanma.

Birinci aşamada kurtarmacılar ihtimalin yüksek olduğu bölgede aralarında 10-12m olacak şekilde dağılırlar. Ve düz bir hat şeklinde dizilirler. Her bir kişi birkaç adımda bir durup, dinlemede kalır. Bu sesi, ayaklarımızın karda çıkardığı seslerin arasında algılamak kolay değildir. Alet, herhangi bir sinyal yakalarsa “beep” şeklinde ses verir. Anten kısmı gömülü kişinin olduğu noktaya doğru yönlendirilebilirse bu ses en yüksek seviyeye ulaşır. Ancak maalesef bu kazazedenin yerini tam olarak söylemez. Bunu yaparken aleti bir daire şeklinde döndürerek elimizde onu 90 derecelik açı ile aşağı yukarı hareket ettiririz. Bir kez sinyal yakaladıktan sonra kurtarmacılar yine düz bir hat şeklinde o yöne doğru odaklanırlar.

Bu aşamadan sonrası için kalabalık ekip iseniz sadece iki kişi detaylı aramaya devam etmelidir. Çünkü kalabalık arama kurtarma işlemini yavaşlatır. Baton ucu, kar küreği gibi metal nesneler aletinizi yanlış yönlendirebilir. O yüzden bu tip araçlar detaylı arama menzilinden uzaklaştırılmalıdır. Detaylı arama yine düz bir çizgi halinde yapılır. Sinyal iyice kuvvetlendiğinde sesi zor işitilebilecek bir seviyeye kadar kısın ve yürümeye devam edin sesin tamamen yok olduğu noktaya bir işaret bırakıp 180 derece dönerek alıcıyı yine aynı noktaya odaklayın. Ses kontrolünü yine aynı noktada yapın. Sinyal çok kuvvetlenecek sonra yine yavaşça zayıflayacak ve sönecektir. Bu noktaya ikinci bir işaret bırakılır. Bu iki işaretin orta noktası tespit edilir. Burada alet yeniden yönlendirilir, en yüksek volüme getirilir. En yüksek sinyal elde edildiği anda ses yine kısılır ve yine tamamen sönene kadar yürümeye devam edilir. Bu nokta işaretlendikten sonra yine ters yönde hareket edip aynı işlemler yapılır. Bu ikinci hattın orta noktası aşağı-yukarı gömülü kazazedenin yeridir.

Alıcı-verici aygıt yine sinyalin en güçlü olduğu noktaya odaklanır ve ileri geri hareket ettirilerek en güçlü “biip” sesi yakalanır. Oldukça yüksek bir kesinlikle kazazedenin bulunduğu bölge çok yakınlardadır. Gereksiz enerji kaybını önlemek çığ çubukları ile bu küçük alan noktasal olarak sondalanır ardından hemen kazılır. Çığ çubuklarınız yoksa kazma işlemine acilen başlamalısınız.

YARDIM ÇAĞIRMA

2.AŞAMA

Bu aşamada başka birçok kurtarmacı bölgeye ulaşmıştır. Bu kişiler yanlarında çok daha fazla ekipman ve sofistike medikal gereçler, yiyecek, sığınma torbaları, sedye ve ceset torbaları getirmişlerdir. Eğer hala bir yaşam şansı görülüyorsa yeni gelen ekipte lider tarafından “kaba tarama” ya destek için yönlendirilir.

Eğer durumun aciliyetinin sona erdiğine kanaat getirilirse “ince tarama”’ya geçilir. İnce tarama kurbanın bulunmasını nerdeyse garanti eden bir yöntemdir. Bu yöntem sadece kurbanın çığ çubuklarının da ulaşamayacağı bir derinlikte olduğu durumlarda işe yaramaz. Kurtarmacılar omuz omuza dururlar. Ayaklarının hemen önüne, başparmaklarının ortasına ve diğer ayağın hemen önüne birer sonda yapılır. Sonra hep birlikte(bir çizgi halinde) küçük bir adım atılır (25-30cm) ve üçlü sonda yinelenir. Her bir adım lider tarafından yönetilir. Bu işlemin tam bir koordinasyon içinde gerçekleşmesi lazımdır. 90x90m bir alanın 20kişilik bir ekip tarafından “ince tarama” dan geçirilmesi için yaklaşık 4 saate ihtiyaç duyulur. Bazen çığ kurtarmalarında helikopter de kullanılır. Bunun için görece açık ve rüzgarsız bir hava gerekir. Ayrıca nispeten düz bir alan iniş için gereklidir.

Eğer zemindeki kar örtüsü iniş kalkış için yeterince sert değilse yer ekibinin helikopter gelmeden önce zemini sertleştirmesi gerekir. Pervaneler iniş sırasında yerdeki toz karı pilotun görüşünü engelleyebilecek şekilde savurur. Bu nedenle iniş pisti bir şekilde işaretlenirse iyi olur. 49 Mümkünse helikopterin yarattığı hava türbülansı ile dağılmayacak ağırlıkta parlak nesnelerle… Uçabilecek diğer tüm şeyler bu alandan uzaklaştırılmalıdır. Eğer ortam bir miktar rüzgârlı ise, bir kişi pilotun görüş alanında ayakta durarak sırtını rüzgâra verip, kollarını öne uzatır. Böylece rüzgârın yönü pilota iletilir. Helikopterler kurtarmacılar için tehlike arz edebilir. Pilotun sizi net olarak görebileceği bir yerde durun. Asla pilot size aksini belirtmedikçe araca yaklaşmayın. Asla arka taraftan (kuyruk pervanesinin hızla döndüğü taraf) helikoptere yaklaşmayın. Araca binerken veya inerken başınızı eğin ve malzemeleri aşağıda tutun.

ÖZET

Kar kaymaya başladığında, olabildiğince çabuk çığ akış yönünde koşun (sağa-sola kaçışla kurtuluş mümkün değilse.) Eğer yakalandıysanız, hemen gereksiz ekipmanlarınızı fırlatıp yüzmeye, en azından tüm çabanızla yüzeyde kalmaya, çalışın. Altta gömülü kalırsanız bir şekilde yüzün ve göğüs kafesinizin etrafında nefes almak için küçük bir boşluk yaratmaya çalışın. Elinizi yukarı, yüzeye uzatmak için gayret edin ve mümkün olduğunca “SAKİN” kalın. Eğer siz dışarıda, partneriniz gömülü kaldıysa; Sakin olun ve yardım çağırmak için aceleci olmayın. Son görüldüğü noktayı işaretleyin. Yüzeyde görülebilir bir ipucu var mı? Kontrol edin. Yüksek olasılık içeren bölgeleri hemen aramaya başlayın. Eğer yanınızda vericiler varsa hemen alıcı konumuna getirin ve sinyal yakalamaya çalışın. Eğer yardıma ihtiyaç olduğuna karar verdiyseniz organize ve yazılı bir haber yollayın. Bunu iki ya da üç kişiyle gönderirken siz aramaya devam edin. Organize arama kurtarmada ihtiyaç halinde görev almak için hazır olun.

BÖLÜM 8 - ÇIĞ KAZAZEDESİ İÇİN İLKYARDIM

‘Vahşi doğada karmaşık acil durumlar için ne merdiven, ne telefon, ne de basit çözümler vardır.’

Todd Schimelpfenig & Linda Lindsey 1991

Çığda ölenlerin 2/3 ü boğularak hayatını kaybederler. Diğer ölüm nedeni ise boyun ve kafa travmalardır. Canlı kurtulan hemen her kazazedede ise belli bir ölçüde şok ve hipotermi belirtileri baş gösterir, ayrıca kalın kış kıyafetleri altında bir takım basit yaralanmalar saklıdır. Böyle kazazedelerin hızlı bir şekilde dağdan tahliye edilmeleri gerekir. Bir çığ kazazedesi için uygulanacak ilkyardımın kapsamı şudur:

1)Temel yaşam desteği

2)Boyun omurgasını kırık kabul ederek sabitleme

3)Şok ve hipotermiye karşı önlem alma

Genişletilmiş tedavi aşamasında ise başka problemlerin kontrol edilmesi, bu problemlerin tedavi edilmesi, diğer yaralanmaların önlenmesi ve yaralının taşınması vardır. İhtiyaç duyulduğunda tüm bu uygulamaların hatırlanıp sıralı olarak takip edilmesi hiç kolay değildir. Her durum birbirinden çok farklıdır ve her acil durum özeldir. Doğru müdahale tamamen bilgi ve tecrübeye dayalı doğru hareketler dizinidir.

1)TEMEL YAŞAM DESTEĞİ

Bütün acele biran önce kazazedenin kafasını açığa çıkarmak içindir. Yalnız bunu yaparken telaş içinde kar küreğinizle onu yaralamamaya dikkat edilmelidir. Genellikle hafif aşağı meyilli arazilerde kazma işlemi açılan çukurdaki karların tahliyesi kolay olduğu için daha hızlı olur. Kazazedenin yüzü açığa çıkar çıkmaz hava yolunu ağız ve buruna dolmuş olan karları temizlemek suretiyle açın. Daha sonra kafası, göğsü ve diyaframı açılacak şekilde kazmaya devam edin. Yaralının havayolunu açmak için başını ve boynunu (iki yandan tutarak) arkaya doğru iterken işaret parmaklarımızla alt çeneyi açınız (çeneye baskı.) Ya da kafayı tek elle sabitlerken diğer elle çene açılır.

Solunumu kontrol edin ve gerekiyorsa hemen suni solunuma başlayın. Kazma işlemi devam ederken, bir kişi şah damarından nabzı kontrol etmelidir. Bu tip durumlarda nabız almak kolay değildir. Bu yüzden yaralı soğukken nabız alamamanız sizi yanıltmasın. Soğuk yüzünden ölü sanılıp sonradan hayata dönen kişiler vardır. Eski bir atasözünü aklınızdan çıkarmayın: “Kimse sıcak ve ölü olana kadar ölü değildir.”

Kalp masajı (CPR – Cardio Pulmonary Resuscitation) ne zaman yapılmaya başlanmalıdır sorusu cevaplanması kolay bir soru değildir. Yaralının soğuk, seyrek ve zayıf ama yeterli bir nabzı olabilir. Eğer kazazede tüm vücudu kaskatı olacak kadar donmuşsa kalp masajı da işe yaramaz. Diğer yandan kişi yarı donmuş ve ölü ise kalp masajı onu tekrar hayata döndürmede çok etkili olabilir. Genel olarak eğer kazazede iki saatten daha az bir süre gömülü kaldıysa kalp masajına başlanmalı (nabız yoksa) ve kurtarmacılar için bir risk içermedikçe elden geldiğince uzun sürdürülmelidir. İki saatten sonra yapılan kalp masajı ya anlamsızdır ya da yarardan çok zarar verir.

İstatistikler çığ kazazedelerinde kalp masajı ile geri dönüşün çok seyrek sağlandığını söyler. Çığ sonrası ciddi kanamalar pek de rastlanan bir sorun olmasa da vücuttaki kesik ve kanamalar da araştırılmalıdır. Kalın kışlık kıyafetler altındaki kanamaları fark etmek zordur. Elinizi giysilerin içine sokarak hayatı tehdit eden kanama olup olmadığını kontrol edin. Ayrıca büyük miktarda kan karın içlerine nüfuz ederek sizi aldatabilir.

2)BOYUN OMURUNU SABİTLEME

Bilinci açık olsun ya da olmasın tüm kazazedeler kar içerisinden dikkatle çıkarılmalıdır. Daha önce belirtildiği gibi ani hareketler katılaşmış kalbin durmasına sebep olabilir. Boyun omuru hasar görmüş bir yaralıya sabitlenmemiş bir boyun ile yanlış müdahale yaparsanız onun hayat boyu felç olmasına ya da ölmesine sebep olabilirsiniz. En iyisi böyle durumlarda bir kişi yaralının kafasını elleriyle her iki yandan düzgünce sabit tutarken diğerleri vücudunu düz bir şekilde kardan dışarı çıkarmalıdır. Az sayıda kişi ile bunu elinizden geldiğince doğru yapmaya çalışın.

Çok belirgin durumlarda bile röntgen filmi olmaksızın boyun kırığını tam olarak anlayamayız. En güvenli yöntem bu durumlardaki yaralıya boyun ateli takıp boynu sabitlendikten sonra tahliye ve taşıma işlemine başlamaktır. Ayrıca taşımanın sabit bir sedye veya kızakla omuriliğe zarar vermeyecek şekilde yapılması gerekir.

3)KAFA YARALANMALARI

Kafa yaralanmaları bazı durumlarda çok açık belli olsa da çığ kazazedeleri beynin bir miktar şişip kafatası boşluğunu doldurmasına neden olan işaret ve semptomları pek göstermezler. Bu gibi durumlarda giderek oryantasyon kaybı, sinirlilik, hırçın tavırlar sergileme, sonrasında ise bilinç kaybı başlar. Giderek artan bir baş ağrısından şikâyet edilebilir. Buna kusma da eşlik eder. Nabız düşer ama güçlenir, solunum düzensizleşir. Eğer bir kar kütlesi başa önden bir darbe vurduysa göz civarında anormal morarmalar görülebilir. Aynı şey kafaya arkadan alınan bir darbe sonucu kulak altı veya civarında da görülebilir. Görmede bozukluk başlarken konuşma peltekleşir. Yürüme bozukluğu oluşabilir. Gözbebeklerinin biri diğerine göre belirgin bir büyüme gösterirken diğerine göre ışığa tepkisi azalır. Beyin sarsıntısı olabilir. Tedaviye başlarken yine boyun kırığı varmışçasına müdahale edilir. Kafa kısmı ayaklardan biraz daha yüksek tutulur. Solunumda bir sıkıntı ve ya zorlanma varsa suni solunum yapılabilir (sıklıkla kendi kendine normal solunuma geçip geçmediği kontrol edilerek.) Arama – kurtarma takımı yanında oksijen desteği getirmiş ise hemen yaralıya verilmelidir. Hızlı tahliye çok önemlidir. Ne yazık ki ciddi kafa travması geçiren yaralılar, eğer tıbbi müdahale gecikirse genellikle iyileşemezler.

ŞOK

Hemen hemen her çığ kazazedesi az veya çok şok belirtileri gösterir. Hızlı ve zayıf nabız, soluk ve soğuk deri (bir miktar kar nedeniyle), yüzeysel solunum ve çeşitli seviyelerde bilinç kaybı… Şok oksijenli kan hücrelerinin vücut içindeki dolaşımında bir bozukluğu ifade eder. Yaralanmalar, ağrı, korku ve soğuk hep bu problemin çeşitli katalizörleridir. Şok kazazede kar altından çıkarıldıktan çok sonraları bile ölüme sebep olabilir. Şok için uygulanacak ilkyardım açık bir havayolunun sağlanmasını, yaralıyı kuru ve sıcak tutmayı ve ayakları kafa seviyesinin biraz üzerinde olacak şekilde pozisyon almayı içerir. Çığ kazazedeleri genellikle dehidredirler (aşırı sıvı kaybetmişlerdir.) Bu da şok semptomlarını daha da kuvvetlendiren bir etki yapar.

Eğer şoktaki yaralının bilinci tamamen yerinde ise sıvı verilebilir. Tercihen sıcak ve az miktarlarda olmalıdır. Tüm tedavi çok sakin ve rahatlatıcı bir şekilde yapılmalıdır. Destekleyici oksijen bu aşamada yine çok faydalı olur. Şok tedavisine başladıysanız hipotermi için de tedaviye başlamışsınız demektir.

HİPOTERMİ

Çığ kazazedelerinde genellikle hipotermi (vücut içi ısısının düşmesi) de gelişir. Uzun süre vücut ısısını kaybetmiş kişilerde normal vücut fonksiyonlarının çoğunda bozukluklar oluşur. Hafif hipotermi belirtileri mental keskinliğin kaybı, koordinasyon bozukluğu ve vücut ısısı 35 C dereceye kadar düştüğünde kontrol edilemeyen titreme şeklinde açığa çıkar. Hipoterminin daha ileri boyutunda yaralı komaya girer, çok zayıf ya da hiç algılanamayan nabız ve solunum yanında kas katılaşması baş gösterir. Genelde ölü gibi görünür. Çığ kazalarında ileri hipotermi pek görülmez. Çünkü o aşamaya gelmeden önce sıklıkla boğulma veya travma sonucu ölüm gerçekleşir. Tam hipotermi durumlarında kişi hemen soğuk ve ıslak ortamdan uzaklaştırılıp kuru ve sıcak 53 bir yere ulaştırılmalıdır. Önce kardan çıkarılıp tercihen bir çeşit sığınak görevi gören izolasyon battaniyesine alınır. Dikkatlice üzerindeki kıyafetler çıkarılıp kalın bir izolasyon tarafından sarmalanmalıdır. Kuru kıyafetler, uyku tulumları ya da başka bir kişinin teni olabilir. Bir plastik örtü, uzay battaniyesi veya çadır üst tentesi son katman olarak kullanılırsa vücut ısısını korumak kolaylaşır. Bu ‘hipotermi torbası’ olarak da adlandırılır. Bu torbanın içine ısıtıcı tablet veya içi sıcak su dolu termoslar konulursa yaralının tekrar ısınmasında faydalı olur. (Bunlar vücudun kritik yerlerine konulmalıdır. Boyun, koltukaltı, avuç içi, kasık ve ayak tabanları gibi.) Eğer bilinç yerindeyse yaralıya HEMEN sıcak sıvı içirilir.

Bilinci yerinde olmayan hipotermi yaralıları özellikle bir ölü gibi gözükenler, çok özel müdahale gerektirir. Yine aynı şekilde hipotermi torbasına sokulmalıdır. Ani olarak sıcak sıvı verilmemelidir. Acilen yüksek yoğunlukta oksijen verilmelidir. Ancak organize kurtarma ekibi gelmeden önce bunu yapamazsınız. Eğer solunumda zorluk hissediyorsanız hemen suni solunuma geçin. Kendi nemli yoğun oksijeniniz de faydalı olacaktır.

DONMA (FROZBİT)

Frozbit vücudun belli kısımlarındaki dokuların lokal olarak donmasıdır. Sadece üst derinin donduğu çok yüzeysel olandan, kemiklerin donmasına kadar varan derin donuklara sebep olan çeşitli aşamaları vardır. Donmuş dokular soğuk, soluk veya beyaz ya da gri ve katıdır. Donuğun derecesi arttıkça dokular daha da sertleşir ta ki kaya sertliğine varana dek. Yüzeysel donuklarda deri hafif bastırmayla içeri göçer. Acilen pasif deri – deri teması ile ısıtılmalıdır. Derin donuklarda 54 donan bölge ılık suya daldırılarak ısıtılmalı ve bu işlemin yapıldığı ortam sıcak olmalıdır. Bunu dağdayken yapmayın. Kontrol edilebilir bir çevreye ulaşana dek donuk bölgeyi kuru bir izolasyon malzemesi ile korumaya alıp, sonrasında bir uzman gözetiminde tedaviye başlamak en iyisidir. Donmuş bölgenin mikrop kapmamasına ve doğrudan sıcakla (ateş veya sıcak termos) temas etmemesine çok dikkat edin. Donu çözülen dokuların yaralanmamasına ve tekrar donmamasına çok özen gösterilmelidir.

GENEL TETKİK

Solunum ve nabzı olan kazazedelerde başka problemler olup olmadığı kontrol edilmelidir. Bu işlemi ne zaman yapacağımız öngöremeyeceğimiz bazı faktörlere bağlıdır (örneğin kalp masajı yapmanız gerekiyorsa, vücudun genel tetkiki ile uğraşmamalısınız.) Hava durumu ve kurtarma ekibinin sayısı gibi parametreler öncelik sıralamanızı etkiler. Tetkik kafadan başlayıp aşağı doğru gitmelidir. Kemikleri hafifçe sıkın, eklem yerlerini yavaşça oynatın, kesik veya çürükleri kontrol edin, ağrı veren veya anormal görülen her şeyi dikkatle inceleyin. Yaralıyı muayene ederken onu gereksiz bir şekilde soğuğa maruz bırakmayın. Bazı durumlarda sadece vücuttaki hasarları tespit edip, tedaviyi uygun ve sıcak bir ortama ulaşılana kadar ertelemek gerekebilir. Muayene sırasında hayati işaretler, özellikle bilinç seviyesi, nabız ritmi, solunum ritmi ve deri görünümü gibi şeyler kontrol edilmelidir. Normal şartlarda kişi kendisine sorulan mantıklı ve net soruları yanıtlayabilmelidir (ne, nerede, kim, nasıl gibi.) Normal kalp atım sayısı dakikada 60 – 80 arasında değişir. Normal solunum değerleri ise herhangi bir çaba gerekmeksizin dakikada 12- 20 nefes arasındadır. Pigment içermeyen deri (göz ve dudaklardaki mukus tabakası) pembe ve nemli olmalıdır. Hayati değişimler sorunun ne olduğunu göstermese de yaralının durumunda bazı değişimler olduğunu ifade eder. Normale dönük yönde değişimler sağlıklı, aksi değişimler sağlıksızdır.

YARALARIN TEDAVİSİ

Ağrılı ve deforme olmuş kemik ve eklemler düzgünce sargılanıp sabitlenmelidir. Açık yaralar temizlenmeli kapatılıp bandajlanmalıdır. Sargı ve bandajları açılmayacak sıkılıkta yaparken sağlıklı kan dolaşımını engellememesine özen gösterin. Engellenen kan dolaşımı zaten soğuk olan yarayı donmaya karşı oldukça hassas hale getirir.

BAŞKA YARALANMALARA KARŞI KORUMAYA ALMA

Bir kez kontrol edilip sabitlenen yaralı artık sürekli gözetim altında tutulmalıdır. Yaralı ne kadar kendinde değilse, o kadar dikkatle gözlenmelidir. Sadece görünür yaralar ve kırıklar değil vücut ısısı, yiyecek ve sıvı ihtiyaçları da gözlenmelidir. Belki bazı vücut fonksiyonları için yardıma ihtiyaçları olabilir. Ayrıca unutmayın ki bu tip durumlarda psikolojik destek oldukça önemlidir. Bazı durumlarda kazazedeler buna en az fizyolojik yardımlar kadar ihtiyaç duyarlar. Ne fazla duygusal ne de soğuk bir gözlemci gibi olunmalıdır. İkisinin arasında sakin ve güven veren bir tavır sergilenmelidir.

TAŞIMA

Çığ kazazedesinin taşınıp tahliye edilmesi son aşamadır. Taşıma, hangi yöntemin uygulanacağına karar verilmesi ile başlar. Yaralı yürüyebiliyor ya da kayak kullanabiliyor mu? Yaralıyı sırtta taşımak mümkün mü? Ekibiniz bu tip taşıma yapabilecek güçte ve sayıda mı? Taşımada kullanılabilecek bir kızak ya da sedye yapmanız mümkün mü? Taşıma sırasında ekibin lojistiğini sağlamaya yetecek ekipman ve yiyeceğiniz var mı? Bu işi kendi başınıza yapmak mı yoksa yardım çağırıp sonra başlamak mı daha mantıklı? Kimleri yardıma çağırabilirsiniz? Helikopter veya kar motosikleti desteği mümkün mü? Tüm bu soruların cevabı nasıl bir taşıma yapacağınızı belirler.

ÖZET

Yeri belirlenip kardan çıkarılan çığ kazazedesinin acilen bakıma ve temel yaşam destek sisteminin kontrolüne ihtiyacı vardır (hava yolu, solunum, dolaşım.) Öncelikli olarak boyun kırığı, kafa travması, şok ve hipotermi ihtimali üzerinde durulmalıdır. Ardından genel bir muayene yapılıp herhangi başka bir hasar olup olmadığı kontrol edilmeli gerekirse yerinde müdahale yapılmalıdır. Durumun daha kötüye gitmesini engellemek için sürekli gözetim altında tutulmalıdır (ilk müdahale sonrası.) Özellikle hava yolu, vücut ısısının korunması, yiyecek ve sıvı ihtiyacı, psikolojik destek gibi şeylere önem verilmelidir. Son olarak kazazede güvenli bir şekilde ve olabildiğince çabuk tahliye edilmelidir.

BÖLÜM 9 ÇIĞ GÜVENLİĞİ İÇİN GEREKLİ EKİPMAN

Dağlarda çığ konusunda güvenli bir faaliyet henüz şehirdeyken evinizi terk etmeden önce başlar. Kim veya kimlerin ve ne yapmak için nereye gittiği, ne tür kararlar verileceğini belirler. Planlanan faaliyet ne kadar sürecek? Yılın bu zamanlarında karşılaşabileceğiniz en kötü hava şartları nasıl olabilir? Eğer yardıma ihtiyacınız olursa ne tür bir yardımı nasıl alabilirsiniz? Her faaliyetin gereklileri ve gereksizleri vardır. Ancak yine de bazı temel tavsiyeler karlı dağlardaki tüm faaliyetler için faydalı olur.

Maksimum güvenlik için her bir ekip üyesi şunları taşımalıdır:

1) Yedek yiyecek (özellikle enerjisi yüksek olanlar.)

2) Yedek giyecek (yedek çoraplar, bere ve hareketsiz kalındığında kullanılmak üzere iyi bir anorak.)

3) Çok soğuk havalar için uygun uyku tulumu ve mat (faaliyet öncesinde evinize yakın bir dış ortamda bir kez denenebilir.)

4) Kafa lambası (ve yedek dolu piller)

5) Kar küreği (tercihen en az 25 cm. enli bıçağı ve ‘D’ formlu tutacak kısma sahip metal. Hafif plastik veya katlanabilen küçük kürekler çığ sonrası çok yeterli olmazlar.

6) Çığ çubuğu (veya en azından mukabil kayak batonları.)

7) Alıcı – vericiler (kendi üzerinizdeki ve partnerlerinizin kullandıkları cihazların birbiri ile uyumlu olmasına dikkat edin.)

8) Çığ kurdelesi (eğer alıcı–vericiniz yoksa işe yarar. Parlak renkleri tercih edin.)

9) El telsizi (çok pratik olmasa da güvenlik marjını oldukça yükseltir.)

Maksimum güvenlik için grubun yanında olması gerekenler:

1) Acil durum veya bivak torbası (içinde bir kişinin yatabileceği bir konforda olmalı.)

2) İlkyardım seti (bağlama ve sargılama için materyaller ve ısıtıcı tabletler içeren bir set.)

3) Hipotermi torbası

4) Taşınabilir ocak (ve yedek yakıt )

5) Tencere seti (kar eritip su elde etmek için)

6) Tamir seti (tüm malzemelerinizdeki basit hasarları onarabilecek alet edevatlar içeren)

7) Kızak (veya gerekli bir durumda kızak haline getirebileceğiniz materyaller)

8) Kar testeresi (kar küreği testi yaparken işe yarayabilir veya acil bir durumda iglo yapmakta kullanılır.)

9) Tırmanış ipi (lüzumu halinde sedye taşımada, dik yamaçlarda emniyet almak için veya kazazedeyi dik eğimlerde aşağı sarkıtmada kullanılır.)

KAYNAKÇA

ABC of Avalance Safety, E.RLaChapelle ,The Mountaineers, Washington, 1985

Avalance Awareness ,A video from Alliance Communications Inc., Denver, Colorado, 1988

Avalance Handbook, R.Perla ve M.Martinelli US Departmentof Agricalture,Forest Service, Washington DC, 1976

Avalance Hunters, Montgomery M. Atwater, Macrae Smith Company, Philadephia, Pennsylvania, 1968

Avalance Safety for Skiers and Climbers, Tony Daffern, Rocky Mountain Books, Calgary, Alberta, 1983

Avalance and Snow Safety, Colin Fraser, Charles Scribner, New York, 1978

Field Guide to Snow Crystals, Edward R.LaChapelle,University of Washington Press, Seattle, Washington, 1969

Mountaineering Freedom of the Hills, the fourth eddition, Ed Peters, The Mountaineers, Seattle, Washington, 1982

Aşağıdaki Linkten PDF olarak indirebilirsiniz.

Cıg_Guvenligi_için_Temel_Bilgiler_BUCK_

dosyasını indir • 10.30MB